Deyim nedir, deyimlerin özellikleri nelerdir? Maddeler halinde deyimlerin özellikleri, açıklamaları ve örnekler, sorular, cevaplar.
Deyimler
Deyimler en az iki sözcükten oluşur. Bir durumu, kalıplaşmış söz öbekleriyle ifade eder. Deyimler, üzerinde konuştuğumuz konuların anlaşılmasını kolaylaştırır, anlatımı renklendirir ve çoğu zaman uzun süre konuşularak anlatılamayan fikirleri bir çırpıda dile getirmeye yarar.
Türkçe, deyim yönüyle zengindir. Her insan konuşmalarında deyimleri kullanarak cümlelerini mana bakımından derinleştirebilir.
DEYİMLERİN ÖZELLİKLERİ
1- Deyimler en az iki sözcükten oluşur.
Deyimler en az iki kelimeden meydana gelir. Bu sözcükler anlamca kaynaşmış bir yapı oluşturur.
> “Ateşe tutmak” deyimi ateşe göstererek ısıt-
> “Ateş pahasına” deyimi çok pahalı
> “Bir solukta” deyimi çarçabuk, hemen
> “Can alıcı” deyimi bir şeyin en önemli yeri anlamında kullanılan deyimlerdir.
2-Deyimler kalıplaşmış söz öbekleridir.
Deyimler, kalıplaşmış sözlerdir. Kesinlikle sözcüklerin yerleri değiştirilemez, sözcüklerin yerine eş anlamlıları bile getirilemez.
>“Başını beklemek” deyimi “kafasını beklemek” olamaz.
>“Yüzüstü bırakmak” deyimi “suratüstü bırakmak” olamaz.
>“Pabucu dama atılmak” deyimi “ayakkabısı dama atılmak” olamaz.
> “Baltayı taşa vurmak” deyimi “taşı baltaya vurmak” şeklinde olamaz.
3- Deyimlerin söyleyeni belli değildir.
Deyimler millete mâl olan sözlerdir. Milletçe benimsenmiş, söyleyeni belli olmayan sözlerdir. Deyimler ile ilgili hikâyeler dilden dile söylenerek günümüze kadar gelmiştir.
>“Çil yavrusu gibi dağılmak”
Keklik kuşunun bir adı da çildir. Tüylerindeki benekler yüzünden bu isim verilmiştir. Dişi keklik yavru çıkarınca yavrularıyla hiç ilgilenmez, kendi hallerine bırakırmış.
Yumurtadan çıkan yavrular, seke seke etrafa dağılırlarmış. Sözün aslı buradan kalmadır.
Bu deyim toplu bir hâlde bulunan insanların veya hayvanların her birinin bir yana dağılması anlamında kullanılmaktadır.
4- Deyimler genellikle mecaz (benzetmeli) anlam taşır.
Deyimler en az iki sözcükten oluşur. Bu sözcüklerden en az biri mecaz anlamlıdır.
>“İçine kurt düşmek” deyimi kuşkulanmak,
>“Et tırnak olmak” deyimi birbirinden ayrılmaz kişiler olmak,
>“Çam devirmek” deyimi pot kırmak anlamında kullanılır.
5- Gerçek anlamda kullanılan deyimler de vardır.
Bazı deyimler gerçek anlamda kullanılır. Mecaz anlamda kullanılmayan bu deyimler sözlük anlamında kullanıldıkları için herkesçe anlaşılabilir.
>“Kimi kimsesi yok” deyimi hiç koruyucusu, yakını bulunmamak,
>“Parayla değil sırayla” deyimi parası olanın değil sırası gelenin işi yapılıyor,
>“Ağzına bir lokma koymamak” deyimi hiçbir şey yememek anlamında kullanılmıştır.
6- Bazı deyimler fiil şeklindedir, bu deyimler yalnız başlarına kullanılırken mastar ekiyle kullanılır. Fiiller gibi kip ve şahıs eklerini alır.
>“Başını ezmek” kımıldamaz hâle gelmek,
>“Ruhunu teslim etmek” ölmek,
>“Şeşi beş görmek” yanlış görmek,
>“İzi silinmek” kendisi ya da etkisi kaybolmak, anlamında kullanılmıştır.
7- Cümle şeklinde deyimler de vardır.
Bir düşünceyi, durumu, yargı bildirerek anlatan deyimler de vardır.
> “Ayıkla pirincin taşını.” çok karışık olan işin içinden çık,
>“Sağır sultan duydu.” işitmedik kimse kalmadı, >”Canın sağ olsun.” hata yapıldığında veya bir şey verilmediğinde önemli değil,
>“Yorgan gitti, kavga bitti.” anlaşmazlığın nedeni ortadan kalkınca çekişme kalmadı, anlamındadır.
8- Bazı deyimler aynı anlamda kullanılmıştır.
Eş anlam veya yakın anlamda kullanılan deyimler vardır.
>“A’dan z’ye kadar-baştan aşağı” tamamen, hepsini,
>“Ağzını yoklamak-ağzını aramak” konuşturarak düşüncesini öğrenmeye çalışmak,
9- Bazı deyimler zıt anlamlıdır.
Her deyimin bir veya daha fazla anlamı olabilir. Bazılarının anlamlarında zıtlık vardır.
>“Bir eli yağda bir eli balda” bolluk içinde bir yaşayışı olmak; bu deyimin karşıtı “kıt kanaat” yoksulluk içinde ve güçlükle, anlamındaki deyimdir.
>“Ağır canlı” çok ağır iş yapan, bu deyimin karşıtı “eli çabuk” çabuk iş yapan, anlamındaki deyimdir.
>“Ayağı alışmak” bir yere gidip gelme alışkanlığı edinmek, bu deyimin karşıtı “ayağını kesmek” bir yere artık gitmez olmak, anlamındaki deyimdir.
10- Deyimler birden fazla anlama da gelebilir.
Deyimler birçok anlamı karşılayabilir. Bazılarının bir anlamı varsa da birden fazla anlamı olan deyimler de vardır.
>“Pestilini çıkarmak” 1. İyice ezmek 2. Çok dövmek 3. Adamakıllı yormak
> “Temize havale etmek” 1. Sürünüp duran bir işi bitirivermek 2. Yiyeceği yiyip bitirmek 3. Öldürmek
>“Yenilir yutulur gibi değil” 1. Yenmeyecek nitelikte 2. Çok pahalı 3. Çok ağır, anlamında kullanılır.
Örnek Soru :
1. Her zaman çok konuşurken şimdi sesi çıkmaz olmuş; dut yemiş bülbüle dönmüştü.
2. Dizgini ele almış, artık işleri yönetmeye başlamıştı.
3. Çektiği sıkıntılar yüzünden yaşamayı istemeyecek duruma gelmiş, canından bezmişti.
4. Sonunda dize gelmiş, kendisinden güçlü olan arkadaşının buyruğunu kabul etme durumuna düşmüştü.
Yukarıdaki cümlelerin hangilerinde deyimlerden önce anlamları verilmiştir?
A) 1-4 B) 1-3 C) 2-3 D) 2-4
Çözüm :
İlk cümlede “dut yemiş bülbüle dönmek” ikinci cümlede “dizgini ele almak” üçüncü cümlede “canından bezmek” deyimleri açıklamadan sonra kullanılmıştır. Dördüncü cümlede “dize gelmek” deyimi açıklamadan önce kullanılmıştır.
Cevap B
