Difüzyon nedir, osmoz nedir? Difüzyon ve osmoz nasıl gerçekleşir, ortak özellikleri nelerdir? Osmotik denge nedir, hakkında bilgi.
Difüzyon ve Osmoz; Her yöne hareket edebilen sıvı ve gaz moleküllerinin serbest buldukları yöne doğru yayınmalarına difüzyon denir. Küçük moleküllü maddelerin tümü hücre zarından difüzyonla geçer.
Normal koşullarda su, canlıların hücre zarlarındaki deliklerden girer ve çıkar. Seçici geçirgen zarlardan suyun difüzyonuna osmoz denir.
Difüzyon ve osmozda geçişme, birim hacimdeki madde miktarının çok olduğu ortamdan, madde miktarının az olduğu ortama doğru olur. Bu durumu şekilden inceleyelim: Seçici geçirgen zarla bölünmüş bir kabın bir tarafına %20’lik, öte tarafına %10′ luk glikoz çözeltisi konuyor. % 20’lik çözeltide, % 10’luk çözeltiye göre glikoz fazla iken, % 10’luk çözeltide su fazladır. Glikoz ve su çok bulundukları ortamlardan az bulundukları ortamlara geçer. Geçişme madde miktarlarında denge kuruluncaya değin sürer. Sonuçta her iki kapta % 15 oranında glikoz ve % 85 oranında su toplanır.
Verilen örneğe göre, “Hücre dışında çok bulunan küçük moleküllü bir madde difüzyonla hücre içine girebilir. Hücre içinde çok bulunan bir madde dışarıya çıkabilir” diyebiliriz.
Sularda yaşayan canlıların vücut sıvılarındaki su konsantrasyonu ile dışındaki su konsantrasyonu denge durumundadır. Bu dengeye “osmotik denge” denir. Bununla birlikte tatlı sulardaki canlılara, dışarıdaki konsantrasyonu biraz fazla olduğundan su girer. Canlılar bu suyu boşaltım kofulları (kontraktil koful) veya başka boşaltım organları ile dışarı atarlar. Böylece osmotik dengelerini koruyabilirler. Tuzlu su canlılarının çoğunda ise, vücut sıvılarındaki su konsantrasyonu ile denizdeki su konsantrasyonu birbirine çok daha yakındır. Bu yüzden hücrelerin içine osmotik dengeyi bozabilecek oranda su girmez, ya da hücre dışına su çıkmaz.
Tatlı suda yaşayan bir canlı, tuzlu su içine bırakılırsa, osmotik denge bozulur. Canlıdan dışarıya su çıkar, bu yüzden de büzülerek ölür. Tersi olursa, yani tuzlu sudan alınan bir canlı tatlı suya bırakılırsa canlıya osmozla su girer. Canlı şişer ve patlayarak ölür.
Yukarıda anlatılanlar, bütün hücreler için geçerlidir. Örneğin, kan sıvısı içindeki alyuvar, akyuvar gibi hücreler; deniz suyu içinde büzülürken, saf su içinde şişerek patlarlar.
Fazla su, bitkilerin kofullarında toplanır. Dış ortamdaki su konsantrasyonu büyükse bitkinin hücrelerinin kofullarına çok su girer. Bu yüzden hücrelerin zarları ve hücre çeperleri gerilir. Bu olaya turgor (şişme) denir. Turgor, otsu bitkilere diklik ve direnç verir.
Bir bitki su konsantrasyonu az olan bir ortama, Örneğin tuzlu su içine konursa, kofulundaki su “osmozla” dışarı çıkar. Bu yüzden sitoplazma büzülür. Bu olaya ise sitoplazma (plazma) bozulması (plazmoliz) denir. Plazmolize uğradığı için kofulu büzülmüş bir hücre, su konsantrasyonu büyük olan bir ortama konursa (örneğin, arı su), hücreye yeniden su girer ve sitoplazma eski durumunu alır. Bu olaya da deplazmoliz (sitoplazma bozulmasından kurtulma) denir.
