Doğrudan çıkarım nedir? Mantık dersi doğrudan çıkarım türleri nelerdir? Karşı olma ve döndürme nedir, örneklerle açıklaması.
DOĞRUDAN ÇIKARIM
Tek bir önermeye dayanarak yapılan çıkarımdır. Doğrudan çıkarım, karşı olma ve döndürme olmak üzere iki grupta incelenebilir.
Karşı Olma
Aynı terimlerden yapılmış iki önerme nitelik, nicelik ya da hem nitelik hem nicelik bakımından farklılık gösteriyorsa bu iki önerme arasında karşı olma durumlarından biri vardır. Karşı olma ilişkisi, “karşı olma karesi” adı verilen bir şemayla gösterilir.
Üst Karşıt Önermeler (A ve E)
Konu ve yüklemi aynı olan iki tümel önerme nitelik bakımından farklı olursa üst karşıttır.
Bütün bitkiler solunum yapar. (A)
Hiçbir bitki solunum yapmaz. (E)
Hiçbir insan canlı değildir. (E)
Bütün insanlar canlıdır. (A)
Uyarı: Doğru bir tümel önermenin üst karşıtı daima yanlış; yanlış bir tümel önermenin üst karşıtı kimi durumda doğru, kimi durumda yanlış olabilir.
Alt Karşıt Önermeler (I ve O)
Konu ve yüklemleri aynı olan iki tikel önerme nitelik bakımından farklı olursa alt karşıttır.
Bazı bitkiler solunum yapar. (I)
Bazı bitkiler solunum yapar değildir. (O)
Bazı üçgenler ikizkenar değildir. (O)
Bazı üçgenler ikizkenardır. (I)
Uyarı: Doğru bir tikel önermenin alt karşıtı kimi durumda doğru, kimi durumda yanlış; yanlış bir tikel önermenin alt karşıtı daima doğrudur.
Altık Önermeler (A ve I, E ve O)
Konu ve yüklemi aynı olan iki önerme nicelik bakımından farklı nitelik bakımından aynıysa altıktır.
Bütün bitkiler canlıdır. (A)
Bazı bitkiler canlıdır. (I)
Bazı bitkiler taş değildir. (O)
Hiçbir bitki taş değildir. (E)
Uyarı: Tümel önerme doğruysa, tikel önerme zorunlu olarak doğrudur. Tümel önerme yanlışsa; tikel önerme bazen doğru, bazen yanlış olabilir. Tikel önerme doğruysa; tümel önerme bazen doğru, bazen yanlış olabilir. Tikel önerme yanlışsa, tümel önerme zorunlu olarak yanlıştır.
Çelişik Önermeler (A ve O, E ve I)
Konu ve yüklemi aynı olan iki önerme hem nitelik hem nicelik bakımından farklıysa çelişiktir.
Bütün insanlar şairdir. (A)
Bazı insanlar şair değildir. (O)
Hiçbir çiçek güzel kokulu değildir. (E)
Bazı çiçekler güzel kokuludur. (I)
Uyarı: Çelişik önermelerden biri doğru ise diğeri zorunlu olarak yanlıştır.
Döndürme
Bir önermenin niteliğini değiştirmeden öznesini yüklem, yüklemini özne yapmaktır. Böylece tek bir önermeden bu önermeye eşdeğer olan ikinci bir önerme elde edilir, iki önerme eşdeğer olacağına göre, ilk önerme doğruysa ikincisi de doğru, ilk önerme yanlışsa ikincisi de yanlış olacaktır. Düz döndürme ve ters döndürme olarak ikiye ayrılır.
A) Düz Döndürme
Bir önermenin olumluluğuna, olumsuzluğuna, doğruluğuna, yanlışlığına dokunmadan yüklemini özne, öznesini yüklem yapmaktır.
Düz Döndürme Kuralları:
Düz döndürme kuralları karşı olum karesinde şu şekilde gösterilebilir:
ÖRNEK:
-Bütün serçeler kuştur. → Tümel olumlu (A)
-Bazı kuşlar serçedir. → Tikel olumlu (I)
-Hiçbir insan taş değildir. → Tümel olumsuz (E)
-Hiçbir taş insan değildir. → Tümel olumsuz (E)
-Bazı hayvanlar memelidir. → Tikel olumlu (I)
-Bazı memeliler hayvandır. → Tikel olumlu (I)
-Bazı insanlar filozof değildir. → Tikel olumsuz (O)
-DÜZ DÖNDÜRMESİ OLMAZ.
B) Ters Döndürme
Bir önermenin olumluluğuna, olumsuzluğuna, doğruluğuna, yanlışlığına dokunmadan öznesinin karşıt halini yüklem, yükleminin karşıt halini özne yapmaktır.
Ters Döndürme Kuralları:
Ters döndürme kuralları karşı olum karesinde şu şekilde gösterilebilir:
ÖRNEK:
-Her insan ölümlüdür. → Tümel olumlu (A)
-Her ölümlü olmayan insan olmayandır. → Tümel olumlu (A)
-Hiçbir deniz göl değildir. → Tümel olumsuz (E)
-Bazı göl olmayanlar deniz olmayan değildir. → Tikel olumsuz (O)
-Bazı çiçekler menekşedir. → Tikel olumlu (I)
TERS DÖNDÜRMESİ OLMAZ.
-Bazı insanlar öğretmen değildir. → Tikel olumsuz (O)
-Bazı öğretmen olmayanlar insan olmayan değildir. → Tikel olumsuz (O)
