Ünlü astronom, mühendis ve matematikçi Gıyaseddin Cemşid neler yapmıştır? Gıyaseddin Cemşid’in çalışmaları, bilime yaptığı katkıları hakkında bilgi.
Foto: nkfu.com
GIYASEDDIN CEMŞİD EL-KAŞİ
1380 (?) – 1429
KAŞ – SEMERKAND
MATEMATİKÇİ – ASTRONOM – MÜHENDİS
Tam künyesi, Cemşid b. Mes’ûd b. Mahmûd et-Tabib el-Kâşi, lakabı ise Gıyâseddin’dir. 1380 yılında İran’ın merkezinde yer alan Kâş şehrinde doğduğu tahmin edilmektedir. Semerkand’ın en büyük alimlerindendir. Hayatı ile ilgili bilgilerin çoğuna babasına yazdığı mektuplara ve kitaplarında verdiği kesin tarihlere dayanılarak ulaşılmıştır.
İlk eğitimini babasından alan el-Kâşî sonrasında dönemin önde gelen din, matematik ve astronomi bilginlerinden dersler almış; 1406’da Şahruh’un ve 1416’da Karakoyunlu Sultanı İskender’in hizmetinde bulunmuştur. Uluğ Bey’in davetiyle 1420’de dönemin bilim merkezi haline gelen Semerkand’a gitmiş ve kurulması istenen rasathanenin hem kuruculuğunu üstlenmiş hem de yöneticiliğine getirilmiştir.
Zîc-i Hâkanî adlı eserinin önsözünde, 1429 senesinin sonbaharında Semerkand’da öldüğü bildirilmektedir.
Gıyaseddin Cemşid Balmumu Heykeli – Foto: nkfu.com
Bilime Katkıları
• El-Kâşi, matematik alanında çağının ilerisinde çalışmalar yapmış bir bilim adamıdır, özellikle Miftâhu’l-hisâb adlı kitabı Doğu matematikçilerinin yazdıkları eserlerin zirvesi olarak kabul edilir.
El-Kâşi, bu çalışmasıyla matematik bilimine şunları katmıştır:
• Günümüzde Rufini-Horner metodu olarak bilinen, tam sayıların köklerini almanın genel bir metodunu keşfetmiştir.
• Ondalık kesirlerle ilgili metodu matematiğe gerçek bir katkı niteliğindedir. Her ne kadar ondalık kesirler daha önce el-Öklidisi ve bazı Çinli bilginlerce kullanılmışsa da bu konuyu ilk defa ayrıntılı ve sistemli bir biçimde inceleyen âlim Kâşiftir.
• Ondalık kesirleri kullanmak suretiyle (pi) sayısının değerini kendinden önceki matematikçilerden daha kesin bir şekilde tespit etmiş ve 2(pi)’yi hem altmışlı (6; 16, 59,28.1,34,51,46,15,50) hem de onlu (6,2831853071795865) sayı sistemine göre vermiştir.
• Bugün Newton’un adıyla anılan binom işlemlerini (iki terimli işlem) İlk çözen matematikçidir.
• 1 derecelik yayın sinüsünü (sin 1°) kendine has bir metodla hesaplamıştır.
• El-Kâşi, bu eserinde dördüncü derece denklemleri keşfettiğini ve bu konuya ilişkin ayn bir eser kaleme alacağını söylemiş, fakat bu sözünü yerine getirmesine ömrü yetmemiştir.
• Astronomi alanında kendinden Önceki çalışmaları önemli derecede ilerleten el-Kâşî, gök cisimlerinin hacmi ve mesafeleri hakkında ince hesaplamalar yapmış; bu konuda iki alet geliştirmiştir.
Fotoğraflar Anadolu Üniversitesi Türk Dünyası Bilim, Kültür ve Sanat Merkezi’nde çekilmiş, bilgiler oradan derlenmiştir.
