Osmanlı tarihinde Köprülüler Devri ve bu devirdeki sadrazamlar (vezirler) ile ilgili ve Köprülüler dönemine ait siyasi olayları.
KÖPRÜLÜLER, XVII – XVIII. yüzyıllar Osmanlı tarihinin en ünlü vezir ailesidir. 1656-1691 arasındaki 35 yıllık devreye bazı tarihçiler «Köprülüler Devri» demişlerdir. Ailenin en ünlü şahsiyetleri şunlardır:
Köprülü Mehmet Paşa (1578-1661 ). Şimdi Samsun’un bir ilçesi olan ve Köprülü’den sonra «Vezirköprü (sü)» adını alan Köprü kasabasındandır. Geç terfi etti. Ancak 1634’te sancakbeyi (tümgeneral), 1644’te beylerbeyi (orgeneral), 1652’de vezir oldu; bu tarihte 74 yaşında idi. Valiliklerde, genel valilik vekaletlerinde bulundu. Önemli bir işi başardığı ne görüldü, ne de işitildi. Bu sıralarda imparatorluk, dehşetli bir iktidar krizi içindeydi; padişah çocuktu. Onun namına iktidarı ele almak için amansız mücadeleler oluyordu. Dış işler de çok kötü yürütülüyordu. Mevkiinde ancak 24 saat tutunabilen sadrazamlara bile rastlanıyordu.
Bu şartlar içinde bir tek adam, ünlü mimar Kasım Ağa, devleti 75 yaşına kadar hiçbir iş görmemiş olan Köprülü’nün kurtarabileceğini, birkaç kere idam tehlikesinden zor kurtulduğu halde, 10 yıl iddia etti. İhtiyar mimarın bu iddiasını, kendisini müşavir olarak kullanan saltanat naibesi pek genç Hatice Turhan Vâlide Sultan, dikkatle dinledi; fakat yıllarca, bu vezirlerin en siliğini ve en yaşlısını iktidara getirmeye cesaret edemedi. Bu sırada ikinci derecede saray adamlarından bazıları da Kasım Ağa’yı destekleyip, Vâlide-Sultan’a Köprülü’nün iktidarını övmeye başladılar. Bunların başında ünlü tarihçi ve bestekâr Solakzade Mehmet Efendi vardı. Nihayet büyük bir ümitsizlik içinde olan Turhan Sultan, Köprülü ile görüşmeye ve kendisini dinlemeye karar verdi. Köprülü’nün de, Kasım Ağa’nın da, Solakzade’nin de hayatlarını ancak Vâlide-Sultan koruyordu; bir bunak saydıkları Köprülü’nün taraftarlarını yek etmek için, iktidar partisi, fırsat gözlüyor, Turhan Sultan’ın zayıf bir anını yakalamaya çalışıyordu.
Köprülü, kendisini Harem’de kabul eden Turhan Sultan’a ancak diktatörlük yetkileriyle iktidarı kabul edebileceğini, aksi takdirde, küçük bir bahaneyle birkaç hafta sonra düşürülecek olduktan sonra sadarete geçmenin bir mâna taşımayacağını bildirdi. Turhan Sultan, önce Paşa ile pazarlık etmek istedi. Fakat onun hiçbir tavize yanaşmadığını görünce, istediği mutlak yetkileri vermeye razı oldu. IV. Mehmet’in hatt-ı hümayunu ile Köprülü Mehmet Paşa, sadrazamlığa getirildi (15 Eylül 1656). Bu tarih Osmanlı tarihinin dönüm noktalarındandır. Zira en az 8 yıldan beri devam eden iktidar krizi bitmiş oluyordu.
Köprülü, 83 yaşında ölünceye kadar 5 yıldan fazla iktidarda kaldı. İmparatorluğa eski düzenini verebilmek için çok kan döktü. Venedikliler’i Ege Denizi’nden attı. Erdel (Transilvanya) seferine çıktı; elden gitmesine ramak kalan bu değerli eyaleti kurtardı. Fakat Gazi Hüseyin Paşa gibi pek değerlileri de dahil olmak üzere, kendisine rakip görünmekten başka suçları olmayan devlet adamlarını öldürttü. Bu şartlar içinde Edirne’de öldü. 20 yaşına gelmiş olan IV. Mehmet’e, rahat etmek istiyorsa, büyük oğlunu sadrazamlığa getirmesini vasiyet etti.
Pek çok hayır eseri bırakan Köprülü, İstanbul’da Divanyolu’nda Köprülü Camisi’ndeki türbesinde gömülüdür.
Köprülüzade Fazıl Ahmet Paşa (1635-1676). Köprü kasabasında doğdu, Babası Mehmet Paşa ilim bakımından cahil bir adamdı. Öyle olduğu halde oğullarını en yüksek dereceye kadar okuttu. 1657’de sahn-ı semân müderrisi yani bugünkü anlayışımıza göre Süleymaniye Üniversitesi’n de ordinaryüs olan Fazıl Ahmet Efendi, babasının isteği üzerine ilmî meslekten mülkiyeye geçti; 1659’da vezir oldu. Erzurum, Şam, Halep genel valiliklerinde, başbakanlık vekaletinde bulundu. Babasının ölümü üzerine sadrazamlığa getirildi; 26 yaşındaydı. Fazıl Ahmet Paşa’nın kabiliyetleri, babasınınkileri bile aşıyordu; Osmanlının en büyük devlet adamlarından biri olarak tarihe geçti.
Almanya seferine çıktı. Uyvar’ı alarak Slovakya’yı osmanlı topraklarına kattı. Lehistan seferinde Podolya’yı da Osmanlıya katarak, osmanlıyı Doğu ve Orta Avrupa’nın mutlak hakimi derecesine yükseltti. Çeyrek yüzyıldan beri Türkler’e dayanmakta ve bütün Hristiyan devletleri tarafından kuvvetle desteklenmekte olan Girit’in Kandiye kalesini pek çetin savaşlardan sonra fethetti; adayı tamamen Osmanlıya kattı. Girit’te yıllarca siperlerde yaşadığı için sıhhati bozularak İstanbul’a döndü. Uzun gaybubetleri sırasında kendisine İstanbul’da eniştesi, medreseden sınıf arkadaşı ve akranı olan Merzifonlu Kara Mustafa Paşa vekalet ediyordu.
Köprülüzade, 15 yıl, 4 gün iktidarda kaldı; IV. Mehmet tarafından hiçbir işine, hiçbir arzusuna karışılmadı; Turhan Vâlide Sultan tarafından da kuvvetle desteklendi. Böylece, Osmanlı’da pek az sadrazama nasip olan bir itibar ve nüfuz kazandı. Azledilmiyeceği bilindiği için, aleyhinde bir muhalefet partisi teşekkül etmedi, Osmanlı tarihinde Çandarlızade Ali Paşa’dan sonra en çok iktidarda kalan sadrazam, Fazıl Ahmet Paşa’dır.
Devrinin sayılı bilginlerinden sayılan Köprülüzade, pek çok hayır eseri bıraktı. Babasının yanında gömülüdür.
Köprülüzade Fazıl Mustafa Paşa (1638 -1691). Köprülü’nün ikinci oğlu ve Fazıl Ahmet Paşa’nın 3 yaş küçük kardeşidir. Medresenin bütün kademelerini geçtikten ve devrinin büyük bilginlerinden biri olarak kabul edildikten sonra, ağabeyisinin ve eniştesi Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın yanında sancakbeyi rütbesiyle bulundu. Ancak 1680’de 42 yaşında vezir oldu. 1683’te 4. Vezir unvanı ile sadrazam vekilliğinde bulundu. Eniştesinin idamından sonra iktidara gelen sadrazamların hiçbiri Viyana Bozgunu üzerine ortaya çıkan meseleleri halledememişti. 1687’de 2. vezirliğe yükselen Fazıl Mustafa Paşa, bozgunda hiçbir suçu olmadığı halde IV. Mehmet’i tahttan indirdi; yerine 1 yaş küçük kardeşi II. Süleyman padişah oldu. Bir ara İstanbul’dan uzaklaştırıldıktan sonra, 25 kasım 1689’da olağanüstü yetki verilerek sadrazamlığa getirildi. Devlet idaresinde çok büyük ölçüde ıslahata muvaffak olduktan sonra, sefere çıktı. Almanlar’ı yenip Belgrad başta olmak üzere elden çıkan büyük ülkeleri geri aldı. İkinci Alman seferinde gayesi, Macaristan’ı geri almaktı. Fakat Salankamen Meydan Savaşında, hafif dağınıklık gösteren Türk birliklerine cesaret vermek için ön saffa geçtiği anda alnına gelen bir kurşunla şehit oldu.
1 yıl, 9 ay, 25 günlük sadrazamlığı zarfında çok büyük işler yapan ve en büyük Türk devlet adamları arasında sayılan Mustafa Paşa şehit olduğu zaman 53 yaşındaydı. O da babasının yanına gömülüdür.
Köprülü ailesinden gelen diğer vezirlerden başlıcaları şunlardır:
Merzifonlu Kara Mustafa Paşa. — Köprülü Mehmet Paşa’nın damadıdır. Fazıl Ahmet Paşa’nın ölümünden sonra sadrâzam oldu.
Sivavuş Paşa. — «Köprülü Damadı» diye tanınmıştır. 1687’de sadrazam oldu, 1688’de yeniçeriler tarafından linç edildi.
Kıblelizade Mustafa Paşa. — Köprülü’nün eniştesidir. IV. Mehmet devrinde vezirlik etti.
Kaplan Mustafa Paşa. — Köprülü’nün damadıdır. Kaptan-ı deryalık, vezirlik etti. «Lemberg Fatihi» diye ünlüdür.
Damat Numan Paşa. — Fazıl Mustafa Paşa’nın büyük oğludur. 1700’de vezir, 1710 da sadrâzam oldu.
