İnsan vücudundaki bütün organları çalıştıran ve düzenleyen sistem olan sinir sistemi ile ilgili olarak genel ve temel bilgilerin yer aldığı yazımız.
Kaynak: pixabay.com
Sinir Sistemi, organizmadaki bütün öteki sistemlerin görevlerini düzenler. Canlıların hayatında çok büyük bir yeri olan bu sistem başlıca iki bölüme ayrılır:
1) Beyin – omurilik sistemi;
2) Sempati sistemi.
Bu ayrılışa rağmen sistem bir bütün halinde çalışır. Sinir sisteminin çalışmasını kavramak için bunları teker teker inceleyelim:
Beyin – Omurilik Sistemi
Merkez (Santral) Sinir Sistemi. — Renklerine göre ayrı ayrı ad alan iki cevherden yapılmıştır. Biri «boz madde» (gri cevher), «ak madde» (beyaz cevher). Bu iki maddeyi de «nevron» (nöron) denilen sinir hücreleri meydana getirir. Genel olarak, sinir hücrelerinin cismi boz maddeyi, uzantıları da beyaz maddeyi meydana getirir. Bu hücrelerin büyüklüğü 5-6 mikronla 100-130 mikron arasında değişir. Sinir hücrelerinin dendrit ve akson denilen iki çeşit uzantısı vardır. Hücrenin cismi iş (fonksiyon) merkezidir. Nöronlar, gördükleri işe göre dürtücü (hareket ettirici), duyurucu, salgılatıcı, ruhsal (psişik) gibi gruplara ayrılırlar.
Uzantılar sinir akımını iletirler. «Dendrit» denilen uzantılarda iletme uzantının ucundan hücreye, «akson»larda ise hücreden uzantıların ucuna doğru ilerler.
Bir hücrenin aksonu, kendisinden sonra gelen ikinci hücrenin dendriti ile eklemlenir. İkinci hücrenin aksonu da üçüncü hücrenin dendriti ile eklemlenir. Demek ki, birinci hücredeki sinir akımı bu hücrenin aksonu ile ikinci hücreye, ikinci hücrenin aksonu ile de üçüncü hücreye geçer.
Eklem noktalarında akım ya bir dürtücü hücreden öteki dürtücü bir hücreye, ya da bir oynatıcı hücreden bir duyu hücresine geçer. Bazen de bir duyu hücresinden bir oynatıcı hücreye geçebilir.
Ak madde sinir hücrelerinin uzantılarından meydana gelmiştir. Burada uzantılar birleşerek sinir iplikleri halini alır.
Beynin 2/5’sî boz maddeden, 3/5’ü de ak maddeden yapılmıştır. Boz madde beynin üst (kabuk) kısmındadır. Beynin üst kısmı «girus» denen birçok kıvrımlara ayrılmıştır.
Omurilik hamur kıvamındadır; yalnız, beyinden daha serttir, çünkü, beynin tersine ak madde burada dış yüzdedir. Omurilik yanlamasına kesilirse, önden arkaya H harfi biçiminde görünür. Boz birleşeğin tam ortasında omurilik kanalı vardır. H harfinin kollan olan ön boynuzlar dürtücü, arka boynuzlar ise duyurucu sinir kökleridir; yani ön köklerden dürtücü sinirler çıkar, vücuda yayılır. Duyu sinirleri ise çevreden gelerek arka köklere girer.
Çevre (Periferik) Sinir Sistemi. — «Sinir» adı verilen kordonlardan yapılmıştır. Sinirler duyuları çevreden merkeze getirir, merkezden de hareket, salgı emirlerini çevreye götürür, kalınlıkları değişiktir.
Sinirler:
- 1 — Merkeze gelen «duyurucu»;
- 2 — Merkezden çıkan «dürtücü» (hareket ettirici);
- 3 — Hem duyurucu, hem de dürtücü olmak üzere üç türlüdür.
Çevre sinir sistemini meydana getiren sinirleri
1) Beyin-omurilik sinirleri;
2) Sempati sinirleri olarak ikiye ayırmak doğru olur. Birinciler isteğimizle çalışırlar; ikinciler ise isteğimiz dışındadır. Beyin-omurilik sinirlerinin 12 çifti kafatası deliklerinden çıkar, «kafaçiftleri» adını alır. 31 çifti de omurilikten çıkar.
Sinirler simetriktir; yani vücudun sağ yarısında da, sol yarısında da birbirinin aynıdır. Telefon tellerinin aynı direklerde, fakat ayrı ayrı gitmesi gibi.
Sinir lifleri sinirlerin duyurucu veya oynatıcı (motor) olduklarına göre ait oldukları sinir hücrelerinin dendritleri, yahut aksonlarından ibarettir.
Kafa Sinirleri. — «Kafa çiftleri» denilen kafa sinirleri şunlardır: 1 — Koku siniri; 2 — Görme siniri; 3 — Göz oynatan sinir; 4 — Troklea siniri; 5 — Üçüz sinir; 6 — Gözün dış hareket siniri; 7 — Yüz siniri; 8 — Denge ve işitme siniri; 9 — Dil-yutak siniri; 10 — Akciğer-mide siniri; 11 — Boyun kas siniri; 12 — Dilaltı siniri.
Omurilik sinirleri. — Bunlar omurilikten çıkan, ön ve arka köklerin (duyu ve hareket köklerinin) birleşmesinden doğan 31 çift sinirdir. Bu sinirler «karma» sinirlerdir: İçlerinde hem dürtücü, hem duyurucu, hem de sempatik iplikler vardır.
Omurilik sinirleri omurlara göre ad alırlar: 1 — Boyun sinirleri (8 çift); 2 — Göğüs sinirleri (12 çift); 3 — Bel sinirleri (5 çift); 4 — Kuyruksokumu sinirleri (5 çift); 5 — Koksiks siniri (1 çift).
Sempati Sinir Sistemi
Sinir sistemi içinde, biri isteğimizle, biri de isteğimizin dışında çalışan iki bölümü vardır. İsteğimiz dışında, kalbimiz, bağırsaklarımız gibi organları çalıştıran, göz bebeğini açıp kapayan, damarları daraltıp genişleten sinirlerin hepsine birden «sempati sinir sistemi» denir. «Bitkisel (vejetatif) sinir sistemi», «özerkli sistem» adı da verilir.
Sempati siniri sisteminin içinde gördükleri iş bakımından birbirinin zıddı iki ayrı sistem vardır: «Ortosempati» (doğru sempati), öbürü de «parasempati (karşıt sempati) sistemi.
Bunlardan biri, örneğin, kalbi hızlandırır, öbürü yavaşlatır; biri barsağı harekete geçirir, öbürü durdurur; biri gözbebeğini açar, öbürü kapar; biri salgıyı artırır, öbürü azaltır. Bunu bir dizgine benzetebiliriz. Dizginle atın başı nasıl sağa, sola çekilebilirse, irademiz dışındaki organları da bu sistem bir dizgin gibi idare eder. Bunlardan birinin üstün gelmesi dengeyi bozar.
Hücrelerimize kadar ince sinir ağcıkları halinde giren bu sinir sistemi hayati çalışmaları, besin dengesini düzenler. Hücrenin yaşamasında, büyümesinde, metabolizmasında bu sistemin ödevi çok önemlidir.
Normal bir insanda sempati sistemi içindeki ortosempati, parasempati kısımları denge halindedir. Bu denge bozulur da organizmanın bir 1<ısmı bir tarafın fazla etkisi altında kalırsa birtakım mizaçlar meydana gelir.
