Toprak Oluşumunu etkileyen faktörler ve nasıl etkiledikleri, iklim, yeryüzü şekilleri, bitki örtüsü etkileri hakkında bilgi.
Toprak Oluşumunda Etkili Olan Faktörler
Anakaya’nın çözülmesi ile başlayan ve olgun bir yapıya ulaşıncaya kadar devam eden toprak oluşum sürecinde bir çok faktör etkili olmaktadır. Toprak oluşumunda, iklimin, anakaya’nın özelliği, topoğrafya, organik maddeler ve süreç etkili olmaktadır.
1- İklim Etkisi
Toprak oluşumunda etkili olan ana iklim elemanı sıcaklık ve yağıştır. Bu iki faktör, fiziksel ve kimyasal ayrışma olaylarını, bitki örtüsünün yerleşme ve yetişmesini ve dolayısıyla da organik maddelerin parçalanmasını tayin etmektedir.
Yağış ve sıcaklık miktarı fazla olan nemli tropikal bölgelerde şiddetli ayrışma olayları sonucu kalın ve kırmızı topraklar olan lateritler gelişmektedir. Bu sahalarda iklim koşullarının bitki yetişmesi için elverişli olması, bitkisel üretimi artırmakta ve böylece toprak üzerine düşen bitki artıklarının fazla olmasına neden olmaktadır. Ancak, toprak yüzeyine düşen bitki artıkları, sıcaklık ve nem koşulları yüksek olduğundan mikroorganizmalar tarafından şiddetli parçalanarak humusa dönüşmektedir. Yağış miktarı da fazla olduğundan humusun çoğu topraktan kısa sürede uzaklaşmaktadır. Ayrıca, yağış miktarının fazla olması, topraktaki besin maddelerinin çoğunun yıkanmasına neden olmaktadır.
Yağış miktarının son derece az olduğu tropikal çöl bölgeleri toprak örtüsünden mahrumdur. Bu sahalarda birkaç cm kalınlığında, tuzlu maddeler bakımından zengin olan kızıl topraklar gelişmiştir.
Yüksek enlemlerin soğuk ve nemli bölgelerinde yağışın fazla olmasından dolayı toprak aşırı şekilde yıkanmaya uğramaktadır. Buna karşılık sıcaklık yetersiz olduğundan toprak yüzeyine dökülen bitki artıkları çok uzun zamanda ayrışmaktadır. Bu sahalarda boz renkli olan podzol toprakları hakimdir.
Yağış miktarının yeterli ve sıcaklığın orta derecede olduğu orta kuşağın ılıman bölgelerinde organik madde bakımından zengin topraklar hakim duruma geçer. Orta kuşağın karasal bölgelerindeki çayırlar altında organik madde bakımından zengin ve koyu renkli olan çernozyum topraklar görülmektedir. Yine aynı kuşağın karasal alanlarında step örtüsü altında faaliyet gösteren ve organik madde bakımından orta derecede zengin kahve ve kestane renkli topraklar bulunmaktadır .
Çok soğuk ve nemli alanlarda ise ayrışmanın sınırlı olmasından dolayı sığ topraklar ve topraklar yüzeyinde çözülmenin ancak yaz döneminde olduğu ve üzerinde yosunların gelişmesine elverişli yerlerde tundra topraklan görülür.
Buna göre, sıcaklık ve yağış özelliklerinden dolayı, dünya da hüküm süren iklim koşullarına bağlı olarak klimatik topraklar oluşmuştur. Bu sahalarda iklim, toprak oluşumunda çok etkili olmuştur. Böylece;
- Ekvatoral ve subekvatoral bölgelerde kırmızımsı topraklar,
- Kuzey Yarımküre’nin nemli soğuk iğne yapraklı ormanları altında podzoller,
- Step iklim koşulları altında step topraklar,
- Karasal yarı nemli alanlarda uzun boylu çayır örtüsü altında çernezyomlar,
- Tundra bölgelerinde tundra toprakları,
- Ortakuşağın nemli ılıman bölgelerindeki orman örtüsü altında kahverengi orman toprakları yaygındır.
2- Yeryüzü Şekillerinin Etkisi
Toprağın oluşması için topoğrafya’nın düz, hafif engebeli olması ve topraktan suyun sızması gereklidir. Arazi eğimli olduğu taktirde çözülen anakaya devamlı olarak süpürüldüğü için normal profil yapısı gösteren topraklar oluşmamaktadır. Ayrıca, aşınan malzemelerin sürekli olarak biriktiği sahalarda da toprak oluşumu gecikmektedir.
Herhangi bir sahada yüksekliğin artması, bakı koşulları gibi faktörlerde toprak üzerinde etkili olmaktadır. Bu yüzden, farklı yükselti ve bakı koşulları altında farklı toprak tipleri görülmektedir. Bu nedenle toprak oluşumunda etkili olan bakı, yükselti, drenaj durumu ve eğim etkisini kısaca açıklayalım:
a) Yükselti Faktörü
Herhangi bir yerde yüksekliğin artması ile sıcaklık düşmekte, buna karşılık belli bir yüksekliğe kadar yağış artmaktadır. Bu nedenle yükseltinin iklim üzerindeki etkilerine bağlı olarak yüksek bir dağın yamacı boyunca farklı toprak tipleri görülmektedir.
b) Eğim Faktörü
Herhangi bir yerde eğimin artması ile çözülen malzemeler, yerçekimi, donma ve çözülme ile yüzeysel akıma geçen suların etkisi ile devamlı olarak süpürülmeye uğramaktadır. Bu yüzden, eğimli sahalarda orman ve sık çayır örtüsü altında sığ topraklar yer almakta, bitki örtüsünün tahrip edildiği alanlarda ise çözülen malzemeler devamlı olarak taşındığından toprak oluşumu devamlı başlangıç aşamasında kalmakta dolayısıyla anakayanın etkili olduğu introzonal topraklar hakim olmaktadır.
c) Bakı Faktörü
Dağların kuzey ve güney yamaçları arasındaki yağış ve sıcaklık koşulları farklıdır. Aynı yükseklikte kuzeye bakan yamaçlar ile güneye bakan yamaçların toprak tipleri aynı özellikte değildir.
d) Drenaj Durumu
Arazi yüzeyinde ve toprak içinde suyun sızması, birikip birikmemesi, toprak oluşumu açısından son derece önemlidir. Normal koşullarda toprağın oluşabilmesi için suyun sızması gerekmektedir. Suların arazi yüzeyinden kolaylıkla sızmadığı alanlarda, toprak yılın bir bölümünde su altında doygun haldedir. Toprağın bu durumda olması, değişik toprak tiplerin ortaya çıkmasına neden olur.
Deltaların denize uzak kesimlerinde, tatlı su göllerinin kenarlarında ve sık sık taşkına uğrayan ovaların çukur kısımlarında, su uzun süre toprakta kalır. Böyle sahalarda alüvyal topraklar oluşmuştur.
3- Bitki Örtüsünün Etkileri
Toprakların oluşumundaki en önemli olaylardan biri de, ayrışmış olan ana materyal üzerine bitkilerin yerleşmesi, bitki köklerinden çıkan asitlerle ana materyalin ayrışması ve ayrıca bitki artıklarının ayrışarak humusa dönüşmesi ve toprağın organik madde açısından zenginleşmesidir. Bu olaylar meydana gelmediği taktirde gerçek anlamda toprak oluşumundan söz etmek mümkün değildir. Toprak üzerinde düşen bitki artıkları, iklim şartlarına göre belli bir süre sonra bakteriler tarafından tamamen parçalanarak humusa dönüşür.
Kısaca, hem toprak üstünde bitkilerin, hem de toprak altındaki köklerin ayrışması ve ayrıca toprak canlılarının faaliyeti, bunların dışkıları ve ölmüş artıklarının toprağa karışması toprağın fiziksel yönden karışmasını sağlamaktadır.
Organik maddelerin toprak üzerindeki etkileri:
- Toprağın koyu renk almasını sağlar.
- Toprakta taneli yapının miktarını artırır, su tutma kapasitesini yükseltir.
- Toprağın verimliliğini artırır.
- Bitkiler için yararlı maddelerin oluşmasını sağlar. Bu haliyle toprağın bitkiler için yarayışlı duruma gelmesi mümkün olur.
4- Ana Materyalin Etkisi
Toprakların oluşumu için öncelikle ana materyalin ayrışmaya uğraması gerekmektedir. Ana materyalin çözülmesi ile bir çok mineraller ve elementler açığa çıkmakta ve bunların toprak suyunda eriyik hale gelmesi ile bitkiler beslenmekte ve toprakta organizma faaliyetleri başlamaktadır.
Toprakların yeni oluşmaya başladığı, devamlı olarak aşınmaya ve birikmeye uğradığı sahalarda, ana materyalin toprak üzerindeki etkileri çok önemlidir.
5- Zamanın Etkisi
Toprağın oluşması, yani ana materyalin ayrışması – çözülmesi, çözülen yüzey üzerine bitki örtüsünün yerleşerek olgun bir toprak haline gelmesi, binlerce yıllık bir zaman süresince olmaktadır. Bu bakımdan zamana bağlı olarak toprak oluşumunda şu devreler ayırt edilmektedir:
**Başlangıç Aşaması
Bu aşamada ana materyal henüz yeteri kadar ayrışmamıştır.
**Gençlik Aşaması
Ayrışma başlamış olmasına rağmen henüz ana materyalde ayrışma yeteri kadar ilerlememiştir.
**Olgunluk Aşaması
Toprak oluşumu ilerlemiştir. Üst katta yıkanma ve alt katta birikmeye bağlı olarak toprak kütlesinde katlaşma başlamış ve bu arada ayrışmadan ötürü kil oluşmuştur.
**İhtiyarlık Aşaması
Ayrışma son aşamasına ulaşmış, ana materyalden kaynaklanan maddelerin çoğu topraktan uzaklaşmıştır. Ancak ayrışmaya karşı dayanıklı olan maddeler toprak içinde kalmıştır. Dolayısıyla da toprak besin maddeleri yönünden fakirleşmiştir.
Toprak oluşumunda zaman faktörünün en belirgin etkileri genç volkan sahaları ile alüvyal sahalarda ve havzalarda görülmektedir.
Herhangi bir toprak profiline bakıldığında yüzeyden alta doğru toprağın renk, yapı ve bünye gibi fiziksel özellikleri ile besin kapasitesi gibi kimyasal özelliklerin değişik olduğu görülür. Bu değişme ve horizon-laşma durumuna bağlı olarak topraklar ayırt edilmekte ya da sınıflandırılmaktadır.
