Ege bölgesinin şirin ve güzel şehri olan Aydın ili tarihi ile ilgili olarak genel bilgilerin yer aldığı yazımız.
Aydın şehrinin hangi tarihte ve kimin tarafından kurulduğu kesin olarak bilinmemektedir. Yalnız, şehirde ve çevresinde ilk yerleşenlerin Hititler (Etiler) olduğu anlaşılmaktadır.
Şehir ilk kuruluşunda şimdiki adı Aydın Dağı olan Mesogis Dağı’nın ovaya hakim bir noktasında bulunmaktaydı. İlkçağ ve Ortaçağ’da adı Tralleis’ti ve «mamur», «çiçekli» veya «kuvvetli» gibi sıfatlarla anılırdı. Aydın o zamanlar Ege bölgesinin en zengin, en ünlü şehirlerinden sayılırdı. Efes ve Milet limanları ile İç Anadolu’daki şehirler arasındaki ana yolun üzerindeydi.
Hititler’den sonra Aydın ve çevresine Lidyalılar’ın hâkim oldukları görülür. Bu arada şehir sık sık istilâlara uğramış, depremlerde yıkılmış, fakat kısa zamanda yeniden imar edilmiştir. Lidyalılar’dan sonra şehir Iranlılar’ın eline geçmiştir, İran hâkimiyeti 150 yıl çok sert ve ezici olarak, 50 yıl da yumuşak bir şekilde sürmüştür. Makedonya Kiralı Büyük İskender, Iranlılar’ı yenmiş, şehri hâkimiyeti altına almıştır. İskender’in ölümünden sonra Aydın önce generallerinden Antigone’ye, daha sonra Lysimak-hos’a tabi olmuştur. Daha sonra Bergama kırallarının hâkimiyetine giren Aydın’ı M. O. 189 yılında Romalılar aldılar. Roma İmparatorluğunun ikiye ayrılması üzerine Aydın Doğu Roma ülkesine katıldı.
Aydın’ın Türkler eline geçmesi, Malazgirt Meydan Savaşı’ndan sonra Anadolu’yu istilâ eden Selçuklular zamanındadır. I. Haçlı seferinin peşi sıra Bizanslılar’ın eline geçen şehir, sık sık Türkler’in hücumlarına uğruyordu. Fransa Kiralı VII. Louis komutasında 1148 yılında girişilen İkinci Haçlı seferi sırasında Haçlılar Büyük Menderes vâdisi boyunca yürümüşlerdi. Aydın’dan geçerek yoluna devam eden Haçlı Ordusu’nu Selçuklu Sultan I. Mesut’un kuvvetleri yendi. II. Kılıç Arslan ile Bizans İmparatoru Manuel Komnenos arasında geçen savaşı Türkler kazandılar, bir yıl sonra, 1177 yılında da şehri aldılar. Fakat çok geçmeden İmparator Manuel Aydın’a hâkim oldu. 1280 yılında sahil beyi olan Emîr Menteşe şehri aldı.
Selçuklu saltanatının son yıllarında Menteşe beylerinden Sasa Bey’in nüfuzu altına giren Aydın 1310 yılında Aydınoğlu Mehmet Bey tarafından alındı, Aydın Güzel Hisarı diye anıldı.
Şehrin Osmanlı Türkleri’ne geçişi Yıldırım Bayezit zamanındadır. Sultan II. Murat zamanında ise kesin oiarak Osmanlı ülkesine katıldı, sancak merkezî oldu (1426).
XVIII. yüzyılın başında, Karaosmanoğuliarı, Aydın da dahil, Ege bölgesinin bir kısmına hâkim oldular. Başıbozuk Zeybeklere dayanan Karaosmanoğuliarı halktan kendi adlarına vergi topluyorlardı. II. Mahmut 1833’te bu derebeyliğin önüne geçti.
Aydın 1811’de eyalet merkezi olmuştu, 1850’de eyalet merkezi İzmir’e alındı. Fakat eyalet sonuna kadar «Aydın vilâyeti» adını taşıdı.
Kurtuluş Savaşı yıllarında Aydın unutulmaz kahramanlık destanları yaratmıştır, izmir’e çıkan Yunan kuvvetleri 27 mayıs 1919′ da Aydın’ı aldılar. Aydınlılar kendiliklerinden silâhlanıp teşkilâtlanarak, düşmana karşı koyarak üzere, 57 nci Fırka’ya katıldılar. Bu çetin savunma karşısında, Yunanlılar 30 haziran 1919’da şehirden çıkmak zorunda kaldılar. 4 temmuz 1919’da üstün bir kuvvetle, Aydın’ı yeniden aldılarsa da şehir, 7 eylül 1922’de, yanmış, yıkılmış ve nüfusu azalmış olarak, kurtuldu.
