Azerbaycan tarihi. Kardeş ülke ve aynı bizimki gibi Türk olan Azerilerin tarihi ile ilgili olarak genel bilgiler.
Azerbaycan tarihi M. Ö. IV. yüzyıldan itibaren başlar, çünkü bu tarihte siyasi bir bölge olarak sınırlandırılmıştır. Azerbaycan bulunduğu yer bakımından çeşitli istilâlara uğramış, çeşitli devletlerin egemenliği altına girmiştir.
Kuruluş: Azerbaycan’da ilk kurulan devlet buraya aynı zamanda şimdiki adını veren, Satrap Atropates’in kurduğu Atropatene Krallığı’dır. Büyük İskender’e katılan Ahameni generali Atropates, İskender’in ölümünden sonra burada bağımsız bir krallığın temelini atmıştır. Bu ad, zamanla değişmelere uğrayarak, Sasanî kaynaklarında Azurbazagan, Süryanî kaynaklarında da Azorbaigan şeklini almış, Türkler ve İranlılar arasında Azerbaycan olarak kullanıla gelmiştir.
Atropatene Krallığı’ndan sonra burada Türkler’in yerleşmesine kadar geçen zaman içinde Selevkoslular, Ermeniler, Romalılar, Sasanîler egemenlik kurmuşlar, memleket zaman zaman Bizans istilâsına uğramıştır.
İlk Türkler’in Azerbaycan’a M. O. VII. yüzyılda gelip yerleştikleri ileri sürülmek-teyse de Türkler’in asıl yerleşme tariki IV. ve V. yüzyıllardır. Bunlar Hun adı verilen Türkler’di. Daha sonra ülkeyi Türkler’in el inden alan Nuşirevan burada İranlılar’ı yerleştirme siyasetini gütmüş, bununla beraber, bir kısım Türkler’i de buraya getirmiştir.
İslâmlıktan önce buraya gelen Türkler’den kalma yer adlarına raslanmaktadır.
• Arap istilâsı: VII. yüzyılın ortalarına doğru büyük bir İslâm devletî kurma gayesi güden Araplar Azerbaycan’ı istilâya başladılar; 642 yılında bu istilâ tamamlandı. Arap hâkimiyeti devrinde de bu bölgeye Türk unsurlar gelmekte devam etti. Abba-sîler’in emrindeki Türk emirleri beraberlerindeki Türkleri çeşitli bölgelere yerleştiriyorlardı.
IX. yüzyılda Abbasî İmparatorluğu’nun parçalanmaya yüz tutması üzerine, Azerbaycan’da bazı yerli soylar ele geçirebildikleri topraklarda hâkimiyet kurdular.
• Selçuklu Devri: XI. yüzyılın başlarında Azerbaycan’ın Selçuklu Türkleri’nin istilâsına uğradığını görüyoruz. 1015-16 yıllarında vuku bulan ilk akından sonra Oğuzlar 1018 yılından itibaren Aras çevresinde göründüler. Ancak, daha yıllarca bu bölge kesin bir siyasi hüviyet kazanamadı. Tuğrul Bey 1043 yılında bir amcası ile bir başka amcasının oğlunu Azerbaycan’ı fethe memur etti. Yıllarca Bizanslılarla çarpışmalar oldu.
Bütün Azerbaycan’ı kesin olarak Selçuklu devletine katan Sultan Alp Arslan’dır. Alp Arslan 1064’te Gürcü ve Ermeni krallıklarını kendisine boyun eğmek zorunda bırakarak Azerbaycan’ı zaptetti.
• Moğollar ve İlhanlılar: XII ve XIII. yüzyıllarda Azerbaycan, Atabegler ve Harzemşah-lar’ın istilâsına uğradı. Bu devre Selçuklu egemenliğinin zayıfladığı sıraya raslar. Ülke önce Atabegler, sonra da Harzemşahlar tarafından istilâ edildi.
Azerbaycan’ın Moğollar tarafından istilâ edilmesi 1230 yılında başlar. Moğollar’ın Azerbaycan’ı zaptı kısa sürdü, Cengiz’in ölümünden sonra da memleket Cuci ulusuna bağlandı. Bundan sonra İlhanlılar’ın eline geçen Azerbaycan İlhanlılar zamanında geniş ölçüde Türkleşti. İlhanlılar’dan sonra bu bölgeyi ele geçiren Altın Ordu hanlarının egemenliği uzun sürmedi.
XVI. yüzyıla kadar geçen üç yüz yıllık zaman içinde Azerbaycan gene çeşitli istilâlara sahne oldu, bu bölgede çeşitli kavimler hüküm sürdü. Bunların başında Celayirliler ve Timur gelir. Timur’dan sonra Karakoyunlu-lar, Akkoyunlular ve Şirvanşahlar gelmiştir. 1502’de Azerbaycan Safevî egemenliğine geçti.
• Osmanlı Seferleri: Osmanlılar, XVI. yüzyılın başından beri Safevîlere karşı açtıkları savaşlar sırasında birçok defa Azerbaycan’a gitmişlerdir. Yavuz Sultan Selim 1514′ teki Çaldıran Seferi’nden sonra Azerbaycan’a yürüdü ,Tebriz’i işgal etti. Kanunî Sultan Süleyman tekrar Safevîler’in eline geçen Tebriz’i 1534’te geri aldı, aynı yıl bütün Azerbaycan Osmanlı ülkesine katıldı. Ancak, bu bölgede hüküm süren kargaşalıklar sonunda 1555′-te Azerbaycan’ın büyük bir kısmında Safevî egemenliği resmen tanındı. III. Murat zamanında yeniden Osmanlı devletine katisin Azerbaycan XVII. yüzyılın ortalarına kadar devamlı mücadelelere sahne oldu.
1739 yılından sonra Azerbaycan’da çeşitli hanlıkların kurulduğunu görüyoruz. Bu durum XIX. yüzyılın ortalarına kadar devam etmiştir.
• Azerbaycan Cumhuriyeti: XIX. yüzyılın ikinci yarısında Azerbaycan’da bir kalkınma hareketi başladı. Bu hareket XX. yüzyılın başlarına kadar semeresini veremedi. Ancak 1905’ten sonra kültür alanında büyük ilerlemeler kaydedilmeye başlandı. Baku’da basımevleri kuruldu, okullar, tiyatrolar açıldı. Rusya’nın Birinci Dünya Sava-şı’ndan mağlûp çıkması üzerine de 1918 yılında Azerbaycan’da bir cumhuriyet kuruldu. Feth Ali Han’ın başkanlığında kurulan bağımsız cumhuriyet ilk olarak Türkiye ile bir antlaşma imzaladı, Baku’yu Ruslar’dan geri almak için askerî yardım istedi. Çeşitli engeller aşıldıktan sonra Türkiye’den gelen kuvvetlerin yardımı ile aynı yıl Baku Ruslar’dan geri alındı. Fakat Mondros Mütarekesi gereğince Türk kıtaları Baku’dan çekilince buraya İran’da bulunan İngiliz birlikleri geldi.
Kısa bir zaman içinde küçük bir ordu kuran Azerbaycan Cumhuriyeti’nde okullar ve üniversiteler açıldı, çeşitli kalkınma hamlelerine girişildi. Ancak, 1920 nisanında memleket içinde kargaşalıklar çıktı, Bolşeviklerin
de teşvikiyle meydana gelen ayaklanmalar sonunda Azerbaycan Rusya’ya katıldı.
Azerbaycan Sovyetler Birliğine katıldıktan sonra topraklarının bir kısmı Gürcistan, bir kısmı Ermenistan’a verilmiştir. Ayrıca Ermenistan topraklarında, Azerbaycan’a bağlı Nahçivan S. S. Muhtar Cumhuriyeti ile Azerbaycan topraklarında Karabağ S. S. Muhtar Cumhuriyeti kurulmuştur. Iran Azerbaycanı ise, bugün İran’ın 20 eyaletinden birini teşkil etmektedir.
Azerbaycan S. S. C. — 28 nisan 1920’de Sovyetleştirilen Azerbaycan 1936 yılına kadar Kafkasya Federasyonu’na bağlı kalmış, aralık 1936’da doğrudan doğruya S. S. C. Birliği’ne katılmıştır.
18 Ekim 1991 tarihi itibari ile SSCB’nin dağılması sonrası bağımsızlığını yeniden kazanmıştır.
