Baraj ne anlama gelir? Baraj kelimesinin terimler sözlüklerindeki anlamı, deyimler ve birleşik kelimelerin anlamları nedir?
Baraj
1. Suyu toplama, sulama ve elektrik üretme amacıyla akarsu üzerine yapılan bent
“Atatürk Barajı. Kurtboğazı Barajı.”
2. spor Futbol veya hentbolda serbest atışı yapacak oyuncunun önünde karşı takım oyuncularının yan yana dizilip oluşturdukları set
3. Herhangi bir alanda başarıyı tespit etmek için gerekli olan şart
barajı aşmak
herhangi bir sebeple konulmuş olan koşulu yerine getirip başarı sağlamak
baraj yapmak (veya kurmak)
futbol veya hentbolda kaleye yapılan vuruşları önlemek için oyuncular kale önünü kapatacak bir biçimde sıralanmak, duvar yapmak
baraj ateşi
Bataryanın yoğun yaylım ateşi, bar ateşi
baraj mesafesi
Serbest atış sırasında, atış noktasından baraja kadar belirlenen nizami ara açıklığı
barajlı santral
Türbinleri için gerekli suyu baraj gölünden verilerek jeneratörlerle elektriğe dönüştüren hidroelektrik santral türü
baraj gölü
baraj setinin ardında suların birikmesiyle oluşan yapay göl. Akarsu vadisinin sular altında kalmasına yol açan bu yapay göllerin kapladığı alan barajın yapılış amacına göre değişir. 800 kilometrekareyi aşkın yüzölçümüyle Türkiye’nin en büyük yapay gölü olan Atatürk Baraj Gölü, Van ve Tuz göllerinden sonra ülkedeki en büyük üçüncü göldür. Kullanım alanı kısıtlı olan küçük yapay göller genellikle gölet adıyla anılır.
Baraj Hakkında Ansiklopedik Bilgiler
Baraj, günlük kullanım suyunun sağlanması, sulama, su baskınlarını önleme ve elektrik enerjisi üretimi gibi amaçlarla suyun akışını engellemek ve denetlemek için akarsuların ya da haliçlerin önüne yapılan set.
Barajlar, kesitlerine ve kullanılan yapı malzemesinin türüne göre sınıflandırılır. Başlıca baraj tipleri, toprak dolgu, kaya dolgu, çakıl dolgu, taş örme ağırlık, taş örme kemer, karma (kemer ve ağırlık), çelik ya da ahşap barajlardır. İlk dört tipi eski çağlardan beri kullanılmaktadır; ötekiler ise 19. ve 20. yüzyıllarda geliştirilmiştir. Mühendisler baraj yapımında kullanılacak en uygun malzemeyi ve uygulanacak tasarımı seçerken, zemin koşullarını, yük gerilimlerini, sıcaklık ve basınç değişikliklerini, yeraltı sularının kimyasal özelliklerini ve deprem olasılıklarını dikkate alırlar.
Yüzyıllar boyunca baraj tasarımları, daha önceki deneyimlerden yararlanılarak yapıldı. Bugün Hindistan ve Sri Lanka’da (Seylan), çok eski çağlarda yapılmış toprak dolgu tipi baraj kalıntıları bulunmaktadır. Bilinen en eski baraj, İÖ 2900’de Mısır’da, Nil Irmağı üzerinde yapılan 15 m yüksekliğindeki taş örme yapıdır. Bugün hâlâ kullanılmakta olan en eski baraj ise, İÖ 1300’de Suriye’de yapılmış olan kaya dolgu tipi barajdır.
Eski Roma’nın barajları, bu uygarlığın öteki yapılarında görülen mühendislik yetkinliğine ulaşamamıştı; ama Roma’nın taş örme kemer baraj yapımı yöntemlerinden yararlanan Bizanslı mühendisler, İS 550’de karma baraj türlerinin ilk örneklerini verdiler. Avrupa’da ise, yüzyıllar boyunca birkaç örnekten öteye geçmeyen baraj yapımı, ancak Sanayi Devrimi’nden sonra, su gücüne duyulan gereksinmenin artmasıyla birlikte 18 ve 19. yüzyıllarda yaygınlaşmaya başladı.
İnşaat mühendisliği 1850’lerde, özellikle İskoçyalı mühendis William J. M. Ran-kine’in etkisiyle bir meslek olarak önem kazanmaya başladı. Bunu izleyen 100 yıl boyunca Newton, Leibniz, Hooke ve öteki bilim adamlarının buluşlarıyla zenginleşen kuramsal bilgi, baraj tasarımlarına uygulandı.
Modern barajlar, genel olarak dolgu ve taş örme (beton) olmak üzere iki ana gruba ayrılır. Dolgu barajlar daha çok geniş ırmakların önüne kurulur. Bu seçimin nedenleri, bir yandan baraj yapımında çok fazla malzeme kullanılmasını gerektiren geniş ırmaklardan toprak ve kayanın daha ucuz ve daha kolay sağlanabilmesi, öte yandan baraj tabanındaki hareketlerden doğabilecek çatlama, ya da yıkılma tehlikesine karşı toprak ve kaya dolgunun daha dayanıklı olmasıdır.
Mısır’da, Nil Irmağı üzerindeki Asvan Yüksek Barajı’nda olduğu gibi, bir dolgu barajın kesiti geniş tabanlı bir üçgene benzer. Bu tür barajların belirgin özelliği, genellikle uzunluğunun yüksekliğinden daha fazla olmasıdır; ama Tacikistan’daki Nurek Barajı gibi yüksekliği 300 m’yi aşan örneklere de rastlanır. Dolgu barajlarda kullanılan yapı malzemesinin büyük bölümü, olanca kütlesi ve ağırlığıyla tabana oturduğu için yerinden kolay kolay oynamayan sıkıştırılmış topraktır.
Böyle bir yapıda söz konusu olan en büyük tehlike, suyun zamanla dolguya işlemesi ve aşağı çığıra bakan eğimli akış yüzeyinde dolguyu aşındırarak sürüklemesidir. Mühendiler, bu tehlikeyi önlemek ya da sızan suların zarar vermeden akıp gitmesini sağlamak amacıyla, dolguyu değişik geçirgenlikteki katmanlar halinde yaparlar. Bu tür tasarımlarda genellikle geçirimsiz killi topraktan bir çekirdek bölümü ile buna oranla daha geçirgen malzemelerden oluşan geçiş kuşakları bulunur.
Taş örme baraj tasarımları ise çok değişik biçimlerde olabilir.
Ağırlık barajlannda, yapı malzemelerinin ağırlığının düşey kuvveti suyun yatay kuvvetine karşı koyar. Su basıncının en yüksek olduğu temel bölümü betondan yapılır; barajların genişliği ise yüksekliklerinin yaklaşık dörtte üçünü bulur. Temellerinin dış çevresi payandalarla desteklenen beton payandalı barajların duvarlannda daha az malzeme kullanılır.
Yapının sağlamlığını daha da artırmak için, çok kemerli barajlarda olduğu gibi, payandalar birbirine bağlanır; ancak bu tür yapılarda, payandalann oturacağı tabanda herhangi bir hareket olmayacağından kesinlikle emin olmak gerekir. Örneğin Quebec’deki Daniel Johnson Barajı, 1.300 m’yi bulan uzunluğu boyunca 14 payandayla desteklenmiştir.
Kemer barajlar, biriktirme gölüne bakan dışbükey bir kemer biçimindedir. Bu barajların en büyük üstünlüğü, yapının eklem bölümlerinin su basıncının etkisiyle sıkışarak zamanla daha da sağlamlaşmasıdır. 1963’te, İtalya’daki Vaiont Barajı’nın biriktirme gölüne büyük miktarlarda toprak ve kaya kaymış, böylece yükselen sular barajın üstünden aştığı halde yapıda önemli bir hasar olmamıştı.
Baraj göllerinde biriken ve savak ya da kapı olarak adlandırılan kapaklardan denetimli bir biçimde akıtılan sular günlük kullanımda, sulamada ya da enerji üretiminde kullanılır. Baraj kapaklarının başka bir işlevi de, ırmak yataklarındaki su düzeyini ekolojik dengeyi bozmayacak biçimde sabit tutmaktır. Birçok barajda, som balığı gibi çeşitli göçmen balıkların aşağı ya da yukarı çığıra doğru geçişlerini sağlamak için basamaklı havuzlar, seviye havuzları ve balık merdivenleri gibi özel kapaklar yapılmıştır.
Barajların ardında biriken kum ve çamur birikintilerini (milleri) temizlemek için de savaklardan yararlanılır. Bu birikintiler temizlenmediğinde, yapıya ek bir basınç yükleyebileceği gibi, zamanla baraj gölünü de doldurabilir. Barajların en önemli ek yapılarından biri de taşma savaklarıdır. Bu savaklar, şiddetli yağmur ya da toprak kayması gibi nedenlerle barajın su biriktirme kapasitesini aşan fazla suyu otomatik olarak boşaltır ve böylece yapıda doğabilecek tehlikeleri önler. Taşma suları, ya baraj duvarlarının yan bölümlerinden akıtılır, ya da baraj tabanında aşınmaya yol açmaması için barajın üstünden dışarı püskürtülür.
