Çekim ekleri nelerdir? Türkçe dilimizde Çekim ekleri ne işe yararlar? Çekim eklerinin çeşitleri ve bol örneklerle açıklaması.
ÇEKİM EKLERİ
Çekim ekleri sözcüğün anlamını ve türünü değiştirmez sadece cümledeki görevini belirler.
Çekim ekleri iki grupta incelenir.
- Ad Çekim Ekleri
- Fiil Çekim Ekleri
1. AD ÇEKİM EKLERİ:
Adlarla çekime girerek cümlede sözcüğün görevim belirler.
Başlıca ad çekim ekleri şunlardır:
a. Çokluk (çoğul) (-lar/-ler) Eki:
1) Sözcüklere çokluk anlamı katar.
ÖRNEKLER:
Ev-ler
Çocuk-lar
Kalem-ler
2) Özel adlar, bir tek varlığı karşıladığı için kural olarak çoğul eki getirilmez. Ancak bazı durumlarda özel adlara da çoğul eki getirilir.
a. Aynı adı taşıyan birden çok özel addan sonra çoğul eki getirilebilir.
ÖRNEK:
Yurttaki Taha’lar buraya gelsin.
b. Aile anlamı kazandığı zaman da getirilir.
ÖRNEK:
Bugün Songüller bize gelecek,
c. Millet anlamı da bildirir.
ÖRNEK
Türkler çok çalışkandır.
ç. Özel ada “gibi olanlar” anlamı katar.
ÖRNEK:
Tarihimiz Yavuz’lar, Fatih’ler ile doludur.
3) Sözcüğe “abartma” anlamı katar.
ÖRNEKLER:
İki gündür ateşler içinde yandım.
Ölünce dünyalar kadar borcu kaldı.
4) Sitem, kırgınlık ve alay anlamı katar
ÖRNEK:
Nihayet bizi hatırlayıp arayabildiler.
5) Zaman bildiren adlara gelerek sözcüğe “her” anlamını katar.
ÖRNEKLER:
Sabahları süt içerim.
Cumartesileri pazar yaparım.
6) Saygı ve nezaket bildirmek için adlara ve fiillere de gelirler.
ÖRNEK:
Beyefendiler teşrif buyurdular mı?
b. Durum (hâl) Ekleri:
Durum ekleri, ad ve ad soylu sözcüklere gelerek sözcükleri fiillere bağlarlar. Durum ekleri adları fiillere bağlayan eklerdir.
ÖRNEKLER:
Ev-e geldim.
Ev-i gördüm
Ev-de bulunacak.
1) Yalın Durumu:
Ad ve soylu sözcüklerin ek almamış biçimidir.
Cümlede genellikle özne ve belirtisiz nesne görevinde bulunurlar.
ÖRNEKLER:
Yağmur, ince ince yağıyor.
Bu rüzgar, yağmur getirir.
2) Belirtme Durumu: -ı (-i, -u, -ü)
Ad ve ad soylu sözcüklere getirilir. Eklendiği sözcüğün ünlü uyumuna göre (-1, -i, -u, -ü) şekilleri gelebilir.
Belirtme durum ekini alan sözcük, fiilden etkilenen varlığı belirtir. Cümlede belirtili nesne görevinde kullanılır. Yükleme sorulan neyi ve kimi sorularının cevabıdır.
ÖRNEKLER:
Kumandayı getirir misin?
Gazeteyi masanın üzerine koyar mısın?
Onun, balkonunda çiçekleri vardı.
3) Yönelme Durumu: (-a, -e)
Ad ve ad soylu sözcüklere getirilerek “yönelme” anlamı katar. Getirildiği sözcüğün ünlü uyumuna uyar.
Getirildiği sözcük, cümlede genellikle dolaylı tümleç görevinde olur.
Bununla birlikte, zarf tümleci olduğu gibi edat grupları da oluşturur.
ÖRNEKLER:
Meyveleri tabağa koydum. (dolaylı tümleç)
Sana bir sorum var. (dolaylı tümleç)
Akşama size geleceğim. (zarf tümleci)
Size göre kim haklı? (edat tümleci)
O çarşıya doğru gidiyordu. (edat tümleci)
4) Bulunma (kalma) Durumu: (- da. – de / – ta, – te)
Ad ve soylu sözcüklere getirilerek “bulunma, kalma” anlamı bildirir.
Hareketin yapıldığı yeri, varlığın bulunduğu kişiyi ve bulunduğu yeri belirtir.
Getirildiği sözcüğün ünlü ve ünsüz uyumuna uyarlar. Bu eki alan sözcük cümlede dolaylı tümleç ve zarf tümleci görevinde olur.
ÖRNEKLER:
Üç gün otelde kaldım. (dolaylı tümleç görevinde)
Yazın tarlada çalışırım. (dolaylı tümleç görevinde)
Kağıtlar Nezihte gitti. (dolaylı tümleç görevinde)
Kışta bol bol kar yağar. (zarf tümleci)
Toplantı saat dokuzda yapılacak. (zarf tümleci)
UYARI: Bulunma eki, bazen de yapım eki gibi kullanılır. Cümlede sıfat görevinde olur.
ÖRNEK:
Sözde emek mi verdiniz.
5) Çıkma Durumu: (-dan, -den/-tan, -ten)
Ad ve ad soylu sözcüklere getirilerek cümlede “çıkma, ayrılma” anlamında kullanılır. Getirildiği sözcüğün ünlü ve ünsüz uyumlarına uyarlar. Cümlede genellikle dolaylı tümleç bazen de zarf tümleci ve edat tümleci görevinde bulunurlar.
ÖRNEKLER:
Kızılay‘dan az önce geçtim. (dolaylı tümleç)
Sizden kim geldi? (dolaylı tümleç)
Elemeler bugünden başladı. (zarf tümleci)
Hastalıktan dolayı gelemedim. (edat tümleci)
UYARI: Yapım eki olarak da kullanılır.
ÖRNEKLER:
Size içten başarılar dilerim, (yürekten)
Sıradan sözleri sevmem, (farklı olmayan)
c. Tamlama Ekleri: (-m, -in, -un, -ün)
Türkçede ad ve ad soylu süzcükleri birbirine bağlar.
ÖRNEKLER:
Ev-in kapı-sı
kapı-n-ın kol-u
tamlayan tamlanan eki eki
ç. iyelik Ekleri:
Ek halindeki zamirlerdir. Bir şeyin, şahsa veya nesneye ait olduğunu gösteren çekim ekidir. Aitlik bildirir. Diğer bir tarifle bir şeyin kime veya neye ait olduğunu bildiren çekim ekleridir.
ÖRNEKLER:
Ev-i-m
Ev-i-n
Ev-i (-ı, u, ü)
Ev-i-miz
Ev-i-niz
Ev-leri
UYARILAR:
1. İyelik eki ad durum eklerinden önce gelir.
ÖRNEKLER:
ev-i.m-de
ev-i- n-den
2. Çoğul eki de iyelik ekinden önce gelir.
ÖRNEK:
ev-ler-i
ev-ler-i-miz
3. 3. teklik şahıs iyelik ekleriyle belirtme (-i) ekini birbirine karıştırmayalım.
ÖRNEKLER:
“Cam-ı kırdı.” cümlesinde “belirtme” ekidir. Yükleme sorulan “neyi” sorusuna cevap olan “camı” sözcüğü belirtili nesne görevindedir.
“Cam-ı çok temizdi” cümlesindeki yükleme sorulan “ne” sorusuna karşılık “evin camı” cevabı alınabilir. Bu tanılamada -ı eki iyelik ekidir.
4. 2. tekil şahıs iyelik eki -n ile tamlayan eki -in karıştırılmamalıdır.
ÖRNEKLER:
kitab-ın yüz-ü (-ın tamlayan eki, -ü iyelik eki)
(senin) kitab-ı-n geldi mi? (-ın 2. tekil şahıs iyelik eki)
2. teklik şahıs iyelik eki
2. FİİL ÇEKİM EKLERİ:
Bu konu, geniş olarak fiil bahsinde işleneceği için burada çok kısa olarak ele aldık.
a. Kişi ekleri:
Kişi ekleri fiili yapan kişiyi bildirir ve kip eklerinden sonra gelir.
Kişilere göre çekimi şöyledir.
baktı-m veya bakmış-ım
baktı-n veya bakmış-sın
baktı veya bakmış
baktı-k veya bakmış-ız
baktı-nız veya bakmış-smız
baktı-lar veya bakmış-lar
Dokuz fiil çekiminden sekizinde kişi ekleri bu şekilde çekilmektedir. Biri de emir şekliyle çekilmektedir.
b. Fiillerde Kip Ekleri:
Fiil kök ve gövdelerinin şekil ve zaman eklerini alarak girmiş olduğu çekimli durumlarına KİP diyoruz.
Türkçede dokuz fiil kipi vardır. Çekimlerine göre önce ikiye ayırabiliriz.
1. Basit Zamanlı Filler:
a. Bildirme Kipleri:
- Görülen geçmiş zaman eki: -dı (di, -du,-dü; -tı, -ti, -tu, -tü)
- Öğrenilen geçmiş zaman eki: -mış (-miş, -muş, -müş)
- Şimdiki zaman eki: -yor
- Gelecek zaman eki: -acak, -ecek
- Geniş zaman eki: -r
b. Dilek (tasarlama) Kipleri:
- Gereklilik kipi: -malı, -meli
- İstek kipi: -a, -e
- Dilek – şart kipi: -sa, -se
- Emir kipi:
2. Birleşik Zamanlı Fiiller:
- a. Hikaye birleşik zamanı: -dı/-di
- b. Rivayet birleşik zamanı: -mış/-miş
- c. Şart birleşik zamanı: -sa, -se
c. Olumsuzluk Eki: -ma, -me
Eklendiği fillerin anlamını olumsuzlaştırır.
ÖRNEKLER:
gel-me-di
sev-mi-yor
koş-ma-y-acak
UYARILAR:
1. -ma / -me olumsuzluk eki şimdiki zaman eki -yor’dan önce kullanıldığı zaman -yor ekinin daraltıcı özelliğinden dolayı -mı/-mi şekline gelir.
ÖRNEKLER:
sev-mi-yor
at-mı-yor
gel-mi-yor
2. -ma / -me olumsuzluk eki fiil kiplerinden önce gelir.
ÖRNEKLER:
gel-me-y-ecek-ler
yat-ma-malı-y-ız
1 Yorum
Çok uzundu ama yine de yazdım tam 5 sayfamı aldı yinede teşekkür ederim