Coğrafyanın temellerinden biri olan harita ve haritacılık ile ilgili olarak konu anlatımının yer aldığı yazımız. Coğrafya haritalar konu anlatımı.
HARİTA, yeryüzünün veya her hangi bir parçasının, belli bir orana göre, küçültülerek çizilmiş taslağıdır. İnsanlar, ilk çağlardan beri, türlü şekiller altında haritalar yapmıştır. Çünkü harita, tarif edilecek bir yeri söz ve yazıdan daha iyi anlatır. Bugün en ilkel insanlar bile haritadan faydalanırlar, bir seyyaha her hangi bir yeri tarif ederken yere, bir istiridye, ya da ağaç kabuğuna çizerek gösterirler. Eskimolar’ın haritalar çizerek bir yeri tarif etmekte şaşılacak kadar büyük ustalıkları vardır.
Bugün haritalar çeşitli alanlarda, birçok maksatlarla kullanılıyor. Okullar, sadece coğrafya için değil, bitkiler, hayvanlar, tarih vs. için de haritalardan faydalanır. Günlük hayatımızda hemen her gün gazetelerde, dergilerde haritalara rastlarız. Yol haritaları şehirlerarası gezilerde işimize yarar.
Haritalar yapılış maksatlarına göre çeşitlere ayrılır. Bazıları yeryüzündeki ülkelerin siyasi sınırlarını, bazıları doğal engebelerini gösterir. Başka çeşit haritalarda, dinlerin dağılışı, ırkların toplu olarak bulundukları yerler, bitki ve hayvan topluluklarının durumu görülür. Ayrıca, ülkelerin, bölgelerin yıllık yağış durumlarını, eşbası, eşısı eğrilerini gösteren haritalar da vardır. haritaların biçimleri de izdüşüm (projeksiyon) sistemime göre değişir. Kullanılan sisteme göre ülkeler bazı haritalarda yassı, bazılarında dik görülür. Bunun sebebi bir küre üzerindeki şekli kağıdın üzerine düz olarak çizmenin imkansızlığıdır.
Haritalarda İzdüşüm
Harita yapımında, kullanılan ana ilkeleri kısaca şöyle sıralayabiliriz: haritasını yapmak istediğimiz kesimin cam bir küre üzerine çizilmiş bulunduğunu düşünelim. Kürenin öbür yanından ışık tutacak olursak, yeryüzü şekilleri, meridyen ve paraleller karşıdaki duvara düşer. Buna «izdüşüm» denir.
Elimizdeki ışığın yerini değiştirip de değişik yönlerden tutacak olursak sırayla değişik yerlerin izdüşümünün karşıya yansıdığını görürüz.
Haritacılar yüzlerce yıldan beri türlü yollar deneyerek dünyanın en uygun haritasını çıkarmaya çalışmaktadırlar. Bunun için birçok izdüşüm usulleri bulunmuştur. Bu izdüşüm usullerini incelemeden önce haritaların yapımında akılda bulundurulması gereken ilkeleri saymamız gerekir.
1.— Bütün meridyenlerin arasındaki uzaklık birbirinin aynıdır. Hepsi kutuplarda birleşirler. Her meridyen ekvatorun yarısı uzunluğundadır.
2.— Bütün paraleller tam bir dairedir. Bu dairelerin çemberi, kutba yaklaştıkça, küçülür. Ne Güney Yarımküresi’nde, ne de Kuzey Yarımküresi’nde aynı uzunlukta iki paralel yoktur. Ancak, her yarımküredeki paralelin öbür yarımkürede bir karşılığı vardır.
3.— Paraleller arasındaki açıklık meridyenler boyunca aynıdır; meridyenler arasındaki açıklık da belirli bir paralel üzerinde aynıdır. Ancak, çeşitli paralellerde açıklık aynı değildir. Ekvatora olan uzaklık arttıkça açıklık daha küçülür. Her meridyen ekvatoru ve paralelleri dik açıyla keser.
Düz bir yüzeye yapılacak hiçbir izdüşüm yukarıda saydığımız şartların hepsini birden yerine getiremez. Kullanılacak izdüşümler maksada göre değişir. Bazı haritalarda birkaç izdüşüm sisteminin birleştirilmesiyle meydana gelen karma bir sistem kullanılır. Yalnız, şunu akıldan çıkarmamalıdır ki, bir tek mükemmel izdüşüm sistemi yoktur. Bazı izdüşümler bazı maksatlar için daha elverişlidir.
İzdüşüm Sistemleri
Merkator Sistemi. — Gerhard Kremer adında Felemenkli bir coğrafyacı tarafından yapılmıştır. Bu coğrafyacı soyadının Lâtinceleşmiş şekli olan Mercator (Merkator) adını kullanırdı. Bir gün, birtakım Hollandalı denizciler yolculuklarında güvenerek kullanabilecekleri bir harita yapmasını istediler. Mercator haritayı 1569’da tamamladı.
Merkator izdüşüm sisteminin esası bir silindire dayanır. Bütün paralel ve meridyenler doğru çizgi halindedir. Bütün paralellerin uzunluğu aynıdır. Kutuplara yaklaştıkça aralarındaki gerçek açıklık artar. Paraleller arasındaki açıklık meridyenler arasındaki açıklıkla orantılı olarak artar. Ölçek ekvator kesiminde tamdır, kutuplara yaklaştıkça paraleller arasındaki uzaklığın artması yüzünden bu kesimlerde ölçek gerçeğe uymaz.
Merkator izdüşüm sistemi yüksek enlem derecelerinde arazi şekillerinin iyice bozulmasına yol açar. Meselâ Grönland gerçekte Güney Amerika’nın sekizde biri büyüklüğündeyken, Merkator sistemi izdüşümle yapılmış bîr haritada Güney Amerika’dan daha büyük görünür. Kanada gibi birçok kuzey ülkeleri de, bu çeşit haritalarda, olduğundan çok daha büyük gösterilmiştir. Yalnız, Merkator sistemi haritalar gemicilerin rotalarını bulmakta faydalıdır.
Konik (mahrutî) İzdüşüm. — Bir tek kıtanın haritası için en uygun izdüşüm sistemidir. Bu sistem izdüşümün esası kürenin üstüne konan bir konidir. Bu koni bazı paralellere dokunur. Merkator izdüşümünde bütün paraleller doğru çizgi olduğu halele konik izdüşümde eğridir. Konik izdüşümün değiştirilmiş bir şekli Bonne sistemi izdüşüm diye anılır. Renkli Kuzey Amerika haritamız bu sistem izdüşümle yapılmıştır.
Lambert Sistemi. — Alman matematikçisi Johann Lambert tarafından çizilmiştir. Daha çok askerî maksatlarla kullanılır. I. Dünya Savaşı’nda Batı Cephesi’nin haritasını çizebilmek maksadiyle yapılmıştır. Bu sistemde paraleller eğridir, meridyenler doğru çizgi halindedir. Bu sistem küçük alanların haritasını çizmekte çok faydalıdır.
Çokkonili (polikon) Sistemi. — Dr. Ferdinand Hassler adında bir Amerikalı tarafından bulunmuştur. Daha çok topografya haritalarında kullanılır. Bu sistemde bir dik doğru çizgi merkez meridyeni işini görür. Bu meridyen paralelleri doğru olarak göstermek için işaretlenir. Paraleller bölüntülüdür. Bu bölümler arasında çizilen eğik çizgiler meridyenleri meydana getirir. Bu sistemde merkez meridyenine yakın bölgelerin şekil bozukluğu çok azdır. Bu da konik sistem gibi küçük bölgelerin haritasını çıkarmakta kullanılır.
Merkezcil İzdüşüm. — Bu sistemde, kürenin izdüşümü dünyanın merkezinden geçen bir düzlem üstüne düşürülür. Bu usulde yapılmış harita genel olarak bir yarımküreden daha az bir kesimi gösterir. Merkezcil izdüşümle yapılan haritalarda arazi şekilleri, ölçek son derece bozuk görünür. Bu haritaların özelliği küredeki her Büyük Çember’in haritada bir doğru çizgiyle gösterilmiş olmasıdır. (Dünyayı iki eşit parçaya bölen çemberlere «büyük çember» denir.) Bunun denizcilikte büyük önemi vardır. Çünkü iki yer arasındaki en kısa yol bir Büyük Çember’in yayı üzerinden giden yoldur.
Sinüsoidal İzdüşüm. — Buna «Sanson-Flamsteed Sistemi» de denir. Bu sistemde bir tek düz ve dik merkez meridyeni vardır, eğik meridyenler bunun çevresinde sıralanır. Paraleller yataydır. Aralarındaki açıklık gerçek uzaklıklarına göre düzenlenmiştir. Ancak yüksek enlem derecelerinde şekillerde bozulma olur.
Homolografik İzdüşüm. — Yatay paralellerle yapılır. Meridyenlerin aralarındaki uzaklık birbirine eşittir. Yalnız, bu biçim haritaların kenarlarında ölçek gerçeğe uymayan bir durum alır.
Kesik Homolosine İzdüşüm. — Bu sistemde yapılmış haritalar çok kullanılır. 1925’te Chicago Üniversitesinden Dr. J. P. Goode tarafından bulunmuştur. Homolografik ve sinüsoidal sistemin birleşmesinden meydana gelir. Bu sistemde 40° kuzeyden 40° güneye kadar sinüsoidal, 40° kuzey ve güneyden kutuplara kadar da homolografik izdüşüm kullanılır. Arazi şekillerinde bozulma oldukça azdır. Ancak, denizlerin kesintili olması denizcilik bakımından mahzurlu olmakla beraber bu sistem haritaların denizlerde kullanılanlarında kesinti karalara getirilir, denizler bütün olarak kalır.
Kutuptan Eşit Uzaklık İzdüşümü. — Bu tip izdüşümle yapılmış haritaların merkezi Kuzey veya Güney Kutbu’dur. Meridyenler kutuptan öteye doğru birbirinden uzaklaşan düz doğrular halindedir. Bu sistemde haritanın kenarlarına doğru muazzam şekil bozulmaları olur. Ölçek meridyenler boyunca doğrudur. Bu bakımdan her yerin kutuptan uzaklığı en iyi bu sistemde gösterilir. Havacılıkta çok faydalı olan bu sistem haritalara «hava çağı haritası» denir.
Haritalarda Ölçek
Haritaların en çok işimize yarıyan taraflarından biri iki yer arasındaki uzaklığı ölçmemize yardım etmeleridir. Bunun için, haritalar belirli bir ölçeğe göre yapılır.
En çok kullanılan ölçek «kilometre ölçeği» dir. Kilometre ölçeği, haritanın bir köşesine konmuş, üzeri işaretli bir çizgidir. Bu çizginin uzunluğu haritada aynı uzunluktaki iki yerin arasındaki uzunluğa eşittir. Buna göre, uzaklığını öğrenmek istediğimiz yerlerin arasını bir cetvelle ölçtükten sonra bunu işaretli ölçek çizgisiyle kıyaslayacak olursak, o iki yerin arasındaki gerçek mesafeyi öğrenmiş oluruz.
Bir haritanın ölçeği, o harita yapılırken yeryüzünün o kesiminin ne kadar küçültüldüğünü gösterir. Bazı haritalarda ölçek olarak 1: 500.000, 1: 10.000 vs. gibi yazılar görülür. Bu, küçültme oranını, yani yeryüzünün o kesiminin haritada 500.000, yahut 10.000 defa küçültülmüş olduğunu gösterir. haritadaki mesafeler bu rakamlarla çarpılacak olursa o yerin gerçek büyüklüğü meydana çıkar. Ölçeği gösteren rakamın büyümesi haritanın küçüklüğünü gösterir. 1 : 40.000.000 ölçekli bir hafta, 1 : 500.000 ölçekliden çok küçüktür. 1 : 10.000 ölçekli bir harita ise 1 : 500.000 ölçekliden çok büyüktür.
Haritaların Okunması
Bir haritaya bakar bakmaz, nerelerinin kara, nerelerinin dşniz olduğunu anlarız. Yarımadaları, adaları, boğazları da kolayca tanıyabiliriz. Afîcak, haritada gösterilen bütün ayrıntıları anlamak için birçok özel işaretleri bilmek gerekir. İlkel insanlar bile yaptıkları basit haritalarda çeşitli işaretler kullanmışlardır.
Haritalardaki işaretler yeryüzündeki çeşitli engebeleri göstermeye yarar. haritalarda, biri insan eliyle yapılan şeyler, ikincisi de tabiî engebeler için olmak üzere, iki çeşit işaret kullanılır. Başkentler için özel bir
işaret kullanılabilir. Kara, hava, deniz ve demiryolları için özel çizgiler kullanılır. Kanal, tünel, köprü, barajların, insan eliyle yapılmış daha başka şeylerin de özel işaretleri vardır. Bu işaretler çok defa haritaların bir kenarında gösterilir.
Engebeler de haritalarda özel işaretlerle gösterilir. Arazinin yüksekliği eğrilerle olduğu gibi, taramalarla da gösterilir. Yükseklik eğrilerinin arasında ayrıca renk de kullanılır. Genel olarak, alçak yerler için kullanılan renkler yeşildir. Arazi yükseldikçe sarı ve kahverenginin muhtelif tonları kullanılır. Büyük haritalarda tüneller, geçitler, çavlanlar, buzul ve bataklıklar da özel işaretlerle gösterilir.
Haritaların Gelişmesi
Haritaların en eskisinin Eski Mısır’da altın madenlerinin yerini göstermek için çizilenler olduğunu söyleyebiliriz. Ancak, ilk önemli haritaları yapanlar Eski Yunanlılar’ dır. Bunlar haritalarında kendi denizcilerinin dolaştığı Ege Denizi kıyılarını göstermişlerdir. İskenderiyeli Ptolemaios ise M.Ö. 150 yıllarında çeşitli dünya haritaları yapmıştır. Roma İmparatorluğu zamanında Avrupa ve Afrika’nın önemli parçalarının haritalarının yapıldığı bilinmektedir.
Haritacılık İslâm dünyasında da çok gelişmiştir. Kara ve deniz ticaretiyle ilgili olan Müslümanlar haritalara büyük önem vermişlerdir. İslâm dünyasında en önemli harita İdrisî’nin XII. yüzyılda yaptığıdır.
Ortaçağ Avrupası’nda yapılan haritalar çok zayıftır. Hıristiyanlığın hâkim olduğu bu devrede yapılan haritalarda İncil esas tutulmuştur. İncil, Kudüs’ün etrafının şehirlerle çevrili olduğunu söylediği için, Kudüs haritaların merkezi olarak alınmış, dünyanın dört köşesinden bahsettiği için bir kısım haritalarda dünya dört köşeli olarak gösterilmiştir.
Dünya haritalarının yapılması XV. yüzyıldan sonra gelişmiştir. Keşiflerin çoğalması, yeni yeni ülkelerin keşfi harita yapımına da yenilik getirdi; bu işe büyük bir önem verilmesini sağladı. Bilimin gelişmesine uygun olarak haritalar da günden güne gelişti, mükemmelleşti.
İkinci Dünya Savaşı sırasında Büyük Okyanus haritalarının sıhhatli olmaması, hareket halinde bulunan silahlı kuvvetlerin bazı hatalara düşmesine sebep olmuştu. Özellikle küçük adaların yerlerinin kesin olarak belirtilmemesi denizcileri ve havacıları epey yanıltmıştı. Bu tarihten sonra Büyük Okyanus haritaları yeniden gözden geçirilmiş, hataları giderildikten sonra yeniden basılmıştır. Bugün de eldeki en modern aletlerle yeryüzünün hatasız haritalarının yapılmasına çalışılmaktadır.
