Hem sanatkarlığı hem de devlet adamlığı ile ünlü olan II: Gazi Giray Han hayatı, dönemi ve başarıları ve eserleri hakkında bilgiler.
Kırım hanıdır. Moskova’yı fethettiği için «Taht Alan» lakabı ile tanınan Devlet Giray Han’ın (1551- 1577) beşi han (Kırım hükümdarı) olan dokuz oğlundan biridir.
Gazi Giray 1578’te, büyük Osmanlı – İran savaşında bir birlik komutanı olarak bulundu. İran komutanlarından Selmas Han’ı Kür ırmağı üzerinde bozguna uğratarak ün kazandı. Fakat 1581 ‘de bir keşif hareketinde bulunurken İranlılar’a esir düştü; Alamut kalesine hapsedildi. 1585’te kaçarak Türk ordusuna döndü. 1588 mayısında ağabeysi II. İslam Giray’ın yerine Kırım hanlığına atandı. Rusya ile savaşa tutuştu, 1591’de Osmanlı topçusu tarafından desteklenen büyük bir Kırım süvari ordusu ile Moskova şehrinin güney surlarına kadar geldi.
Çar Fyodr, meydan savaşını göze alamıyordu, çünkü Gazi Giray’ın babası Devlet Giray Han’ın 20 yıl önce Moskova’ya girip şehri yakmasını unutmamıştı, yıllık vergi vermeyi kabul etti; bunun üzerine Gazi Giray Han, Rusya’dan çekildi. Osmanlı’nın Almanya ile savaşa girmesi üzerine, İstanbul’dan derhal Avusturya sınırındaki Türk ordusuna katılmak emrini aldı. Bunun üzerine Lehistan’dan geçerek hızla Tuna’ya ulaştı, Viyana’nın kapısı sayılan, bu şehrin 100 km. güneydoğusundaki Yanıkkale’nin geri alınmasında çok önemli bir rol oynadı.
Kırım hanlarının en büyüklerinden, Türk tarihinin seçkin simalarından olan II. Gazi Giray, Osmanlı’ya büyük hizmetlerde bulunmakla beraber, ülkesinin iç bağımsızlığını, daha başka imtiyazlarını korumasını bilmiştir. 1591’de Moskova önünde yaralanması üzerine kendisine «Bora» denilmiştir. Bahçesarayı’nda babasının türbesinde gömülüdür.
Gazi Giray’ın yerine büyük oğlu Toktamış Giray han oldu (1607- 1608), öteki oğlu İnayet Giray da hanken (1635 – 1637) IV. Murat tarafından idam ettirildi. Diğer üç oğlu «nurettinlik» te bulunmuşlardır. (Kırım veliahtına «kalgay», ikinci veliahtına da «nurettin» denirdi). Kırım Hanları, Gazi Giray’ın kardeşlerinin neslinden devam etmiştir.
Gazi Giray, doğa, siyasi, dini bilimleri, güzel sanatları, edebi bilgileri, üç Doğu dilini iyi bilirdi. Güzel sanatlarda büyük kabiliyet göstermiştir. İyi bir hattat, üç dilde, bilhassa Türkçe’de önemli bir şairdir. Şiirlerini «Gazâyî» mahlâsı ile yazardı. Fakat sanatta büyük ünü, bestekârlığındadır. XVI. yüzyılın en büyük Türk bestekârlarındandır. Çeşitli sazları çalmakta da başarı gösteren Han’ın bugün elimizde yalnız 13 peşrev, 8 saz semaisi vardır. Sözlü bestelerinin hiçbirisi zamanımıza gelmemiştir.
