Küçük ünlü uyumu nedir? Küçük ünlü uyumu (düzlük-yuvarlaklık uyumu) nedir, özellikleri, aykırı durumlar, örnekleri, hakkında bilgi.
KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMU
(DÜZLÜK-YUVARLAKLIK UYUMU)
Düzlük-yuvarlaklık uyumu bugünkü Türkiye Türkçesi’ne ait bir özelliktir. Türk dilinin geçmiş sahalarını kapsamadığı için küçük ünlü uyumu denilmiştir.
Türkçe bir sözcüğün ilk hecesinde;
1- Düz ünlü varsa daha sonraki hecelerde de düz ünlü devam eder.
Düz ünlüler: a, e, ı, i
açık, gece, gezi.
2- Yuvarlak bir ünlü varsa ya düz geniş (a, e), ya da dar yuvarlak (u, ü) ünlüsüyle devam eder.
Yuvarlak ünlüler: o, ö, u, ü.
yüzerek
görünüş
kömürlük
okuyacak.
NOT: Düzlük-yuvarlaklık uyumuna uyan sözcüklerde aynı zamanda kalınlık-incelik uyumu da aranır.
UYUMA AYKIRI DURUMLAR
1-Bazı ekler uyumu bozar. Bu ekler genelde uyumsuzluğunu her yerde gösterir.
-yor: başlıyor, geliyor
-ki: sudaki,
-ken: dolaşırken
2-Birleşik sözcüklerde de düzlük-yuvarlaklık uyumunu aramak doğru değildir.
Beyyurdu
camgöbeği
3-Düzlük-yuvarlaklık uyumuna göre düz a’dan sonra yuvarlak u gelmez. Ancak sözcük içinde dudak ünsüzlerinden (b, m, p, v) den biri varsa u ünlüsünün geldiği görülür. Böylece uyum bozulur.
kabuk, kavun, çamur, tapu.
► UYARI:
1) Ağızlarda ikinci hecenin ünlüsünün daraldığını görüyoruz.
2) Türkçe’de o, ö sesleri ilk hecede bulunur. -yor eki dışında sonraki hecelerde bulunmaz. Eğer bulunuyorsa o sözcük yabancı kökenli bir sözcüktür.
ÖRNEK SORU;
1 Aşağıdaki cümlelerin hangisinde düz-lük-yuvarlaklık uyumuna uymayan bir sözcük vardır?
A) İşçiler emeklerinin karşılığını zorla aldılar.
B) Şunların hepsini ben yapacağım, diye tutturdu.
C) Avuç iki kadar dar bir yere sıkıştılar.
D) Çalışma odasının olmadığına çok üzüldü.
E) Ders çalışırken sessiz bir ortam arardı.
Çözüm:
Düz ünlüyle başlayan bir sözcük düz ünlüyle devam eder. Yuvarlak ünlüyle başlayan bir sözcük ise ya düz geniş (a, e) ya da dar yuvarlak (u, ü) ünlüleriyle devam eder. Bu kurala A, B, D, E seçeneklerindeki bütün sözcükler uyarken C seçeneğindeki “Avuç” sözcüğü düz a sesinden sonra yuvarlak u sesini almıştır. Cevap (C)’dir.
