Linotip nedir? Linotip ne işe yarar? Linotipin özellikleri, tarihçesi, nasıl icat edildi, tarihi hakkında bilgi.
Linotip; basımda kullanılan dizgi makinelerinden biridir. Linotipler, monotipin aksine, hem dizme, hem de satır halinde dökme işini tek başına yapar.
Bir linotip dizgi makinesinin nasıl işlediğini bir örnekle görelim: Operatör “NKFU SİTESİ” kelimelerini dizmek için makinenin önündeki klâvyenin önce N tuşuna, sonra da sırasıyla K,F,U tuşlarına basar. İki kelimenin arasını açmak için espas adı verilen bir boşluk atıp gene S,İ,T,E,S,İ tuşlarına basar. Operatör bu tuşlara bastığı anda her tuşun harf kalıbı hususi kanallarından kayarak, makinenin önündeki bir yerde toplanır. Bundan sonra operatör, yan yana gelmiş olan bu harf kalıplarını klâvyenin hemen yanındaki bir dişli yuvarlağa gönderir. Matris» adı verilen dişi harf kalıpları buradaki yuvalarına yerleşir yerleşmez, içinde kaynar sıvı halinde bulunan bir kazan harekete geçer. Sıvı halindeki kurşunun bulunduğu bu kazana pota denir. Matrisler bu kurşuna değer, satır halindeki erkek yazı kalıbını meydana getirirler. Bu satır kalıbı makinenin önündeki bir yarıktan öne doğru düşerek, satırı meydana getiren harf kalıplarını makinenin bir kolu alır, yukarıda, durmadan dönen bir helezon yardımıyla kendi kanallarına dağıtır. Böylece, aynı harf kalıpları yeniden bir sonraki satırları dizebilmek için yerlerine girmiş olur.
Linotip nasıl icat edildi?
1886 yılının haziran ayında New York Tribüne gazetesinin kullanılmayan mürettiphanelerinden birine yanlışlıkla girenler genç bir adamın garip bir makine üzerinde çalıştığını görerek şaşırırlardı. Bu genç adamın adı Ottmar Mergenthaler’ di, Almanya’ dan yeni gelmişti.
Otuz iki yaşındaki bu genç adam günün birinde makinesini gazetenin müdürü Whitelaw Reid’e göstermeye karar verdi. O gün birtakım tuşlara bastı bazı kolları çekti, önündeki yatağa incecik bir kurşun kalıp düştü. Bu kurşun kalıbın üzerinde yan yana dizilmiş harfler görülüyordu. Gazetenin müdürü heyecanla haykırdı:
— «Kazandın, Ottmar! Bu tam manasıyla bir hurufat satırı!»
Bu cümlede hurufat satırı anlamına gelen «line o’type» (laynotayp) sözü böylece makinenin adı oldu. (Bu kelime dilimize Fransızca yolu ile linotip olarak geçmiştir.)
O sıralarda basimevlerinde saatte 25.000 baskı yapabilen makineler varsa da dizgi için hâlâ Gutenberg zamanındaki usuller kullanılıyordu. Hurufat kasaları o kadar çok yer kaplıyordu ki teknik imkânsızlıklar yüzünden en büyük gazeteler bile ancak 8 sayfa çıkabiliyor, fazla sayıda kitap basılmıyordu. Amerika Birleşik Devletleri’nde 1880 yıllarında bile 300’den fazla kitabı olan kitaplıkların sayısı ancak 76 taneydi.
Linotip dizgi makineleri işi yalnız çabuklaştırmakla kalmadı, aynı zamanda kasalar dolusu hurufatı da ortadan kaldırdı. İlk olarak New York Tribüne gazetesi 12 tane linotip makinesini faaliyete geçirdi Washington Post gazetesi de Ottmar’ın başarının eşiğinde olduğunu sezdiği için kendisine birçok yardımlarda bulunmuştu. Fakat birçok basımevi işçisi, sekiz, on kişinin işini t,ek başına, hem daha mükemmel, nem de daha çabuk yapan bu makinelerin İşlerini ellerinden alacağı tasasıyla genç Ottmar’ın çalışmalarını baltalamaya başladılar. Buna rağmen linotip makineleri büyük bir hızla dünyanın her tarafına yayılmaktan geri kalmadı.
1880 yıllarında bütün Amerika’da bir günde basılan gazete sayısı 3.600.000’i geçmiyordu. XX. yüzyılın başlarında bu sayı 33 milyona yükseldi. Baskı makinelerinde büyük bir değişiklik olmamıştı. Bu artışı sağ-lıyan linotip dizgi makineleriydi.
Gene içinde bulunduğumuz yüzyılın ilk yılında yeryüzünde işler durumda olan linotip makinelerinin sayısı 8.000’in üzerindeydi. Bugün New York’un Brooklyn semtindeki Mergenthaler Linotype fabrikaları binden fazla dilde kullanılmak üzere matris serileri hazırlar. Aynı fabrikada yapılan 75.000’den fazla linotip makinesi dünyanın dört köşesine dağılmıştır. Makine bugüne kadar bazı değişikliklere uğramışsa da, bunlar pek, ufak değişikliklerdir. Linotipler hâlâ o zamanki esaslara göre çalışmaktadır.
Bugün adı pek tanınmış olmamakla beraber, Ottmar Mergenthaler bilim ve kültür hayatına yaptığı hizmetle geçen yüzyılın en önemli adamlarından biridir. Bu icadı kendisine 1,5 milyon dolar kadar kazanç sağlamışsa da o, hep yeni yeni icatların peşinden koşmuştur. Çok çalışması sonucunda yakalandığı bir zatüre hastalığı tüberküloza çevirmiş, henüz 45 yaşındayken, daha birçok değerli icatların planlarını gerçekleştiremeden, 1899’da ölmüştür.
