Mardin ilinin tarihi, tarihçesi. Mardin ilinde bulunan tarihi mekanlar, yerler ile ilgili bilgi.
MARDİN TARİHİ; Bölgede ilk siyasal egemenlik İÖ 2 bin yıllarında Birinci Babil Krallığı ile başladı. Daha sonra Mitanni ve Asur krallıklarına bağlandı. İÖ 15. yüzyıl ortalarına doğru Hititler yörede egemenlik kurdu. Hitit Devleti‘nin yıkılmasından Urartu egemenliğine girmesine kadar geçen uzun dönemde Mardin’in tarihi karanlıktır. 8. yüzyıl başlarında Urartu Devleti topraklarına katılan bölge, bu devletin yıkılması üzerine yeniden Asurlara bağlandı. İÖ 7. yüzyıl sonlarına doğru Medlerin saldırılarına uğrayan bölge, İÖ 546’da Perslerin egemenliğine geçti. İki yüzyıl kadar Perslerin elinde kaldı. İÖ 333’te Perslerin Anadolu’daki egemenliğine son veren Büyük İskender’in imparatorluğuna bağlandı. İskender’in ölümü üzerine imparatorluğu parçalanınca Mardin, Seleukosların sınırları içinde kaldı. İÖ 1. yüzyıl ortalarında Roma İmparatorluğu’na bağlandı. Mardin adının, 3. yüzyılda Sasani Hükümdarı Ardeşir’in buraya yerleştirdiği Merdailerden geldiği çoğunlukla kabul edilir. Mardin bölgesi önce Roma-Part, daha sonra Sasani-Bizans arasında el değiştirdi. 572-91 arasındaki savaşlar sırasında Mardin’i kapsayan bölge Sasaniler tarafından ele geçirildi (575), fakat 581’de bu kez Sasaniler yenilince Mardin bölgesi Bizans’a geçti. Müslüman Ordusu 640’ta Mardin’i fethetti. 873’te Hamdaniler kenti ele geçirdiler. 894’te yeniden Abbasilere geçti. 10. yüzyıl sonlarına doğru Mervaniler bölgede egemenlik kurdular. 1085’te Mervaniler Devleti’nin bağımsızlığına son verilerek Mardin, Büyük Selçuklu İmparatorluğu’na bağlandı. 1101’de bölgede Artukoğulları Beyliği kuruldu. Timur Anadolu’yu istila ederken 1404’de Karakoyunlular Mardin’i zapt ederek, Artuklu egemenliğine son verdiler, ardından Akkoyunlu Hükümdarı Cihangir (1444-1453) Mardin’i ülkesine kattı. 1507’de Safevilerin eline geçti. Yavuz Sultan Selim, 1514’te 8 aylık bir kuşatmadan sonra kale de Osmanlıların eline geçti. Kent 1839’da Nizip Savaşı’ndan sonra bir süre Mısırlı İbrahim Paşa’nın eline geçti. Londra Barış Konferansı ile yeniden Osmanlı topraklarına katıldı (1841). Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Fransızların saldırısına uğradı ancak, halkın kahramanca direnmesi üzerine Fransızlar geri çekildiler. Mardin, Cumhuriyet’ ten sonra il merkezi oldu.
TARİHSEL ESERLER. Kentin en eski yapısı Süryanilerin ünlü Deyru’z Zafaran Manastırı’dır, 4. yüzyıla ait tir. Günümüzde de kullanılan öteki Süryani dinsel yapıları arasında Meryem Ana Kilisesi kayalara oyulmuş bir yapıdır. Kuzeyinde yer alan Mar Yakup Manastırı ile birlikte yukarıda sayılan üç yapı bir kompleks oluştururlar. Bu kompleksin etrafında koruyucu olarak üç kale yapılmıştır. Mar Behnam Manastırı ile Mar İzozil Manastırı Mardin’deki öteki Süryani yapılan arasında yer alır. Mardin Merkez İlçe’de Artuklu, Akkoyunlu ve Osmanlı dönemlerine ait birçok eserin içinde en eskisi Mardin Kalesi1 dir. Günümüzde güney burç, duvar kalıntıları ve giriş kapılarından biri ayaktadır. Kale alanı içinde Kale Camisi, Hızır Camisi (ya da Akkoyunlu Camisi) ve Konak (ya da Saray) adını taşıyan üç yapı yer alır. Artuklu egemenliği altında Mardin’de yapılan en önemli eser, Ulu Camidir, 12. yüzyıla tarihlenir. Çok süslü olan minaresinin kaidesi yazıtlıdır. Bir başka Artuklu eseri olan Eminüttin Külliyesi, Mesken Mahallesi’ndedir. Cami, medrese, hamam, çeşme, darüşşifa, bimarhaneden oluşur. 12. yüzyıl başlarında Artuklu beyi Necmettin İlgazi (1108-1122) ve kardeşi Eminüttin tarafından yaptırıldı. Necmettin İlgazi’ nin yaptırdığı Necmettin Külliyesi’nin yazıtı günümüze ulaşmadığı için yapım tarihi bilinmez, çok yıkıktır. Cumhuriyet Alanı’nın güneyinde bulunan Abdüllatif (Latifiye) Camisi 1371’de Artuklu devlet adamlarından Abdüllatif tarafından yaptırıldı. 15. yüzyıla tarihlenen Hamit Camisi, 19. yüzyıl sonlarında onarımı gerçekleştiren kişinin adıyla bilinir. Şehidiye Mahallesi’ndeki Molla Hari (Süleyman Paşa) Camisi 14. yüzyıl sonlarına tarihlenir. Cumhuriyet Alanı’ndaki Şeyh Çabuk Camisi de 15. yüzyıla tarihlenen bir yapıdır. Necmettin Mahallesi’ ndeki Şeyh Mahmut Türki (Şeyh Ali) Camisi 15. yüzyıla ait bir Artuklu yapısıdır. Çarşı içinde yer alan Reyhaniye Camisi, 15. yüzyıl sonu 16. yüzyıl başına tarihlenir. Necmettin Mahallesinin güneyindeki Zairi (Şeyh Muhammet Ezzerrar) Camisi 17. yüzyıla ait bir yapıdır. Minaresi yoktur. Diyarbakır Kapısı’nın yakınlarında bulunan Hacı Ömer (Halife) Camisi nin kesin yapım tarihi bilinmez. Camilerin yanı sıra Mardin’de birçok medrese de vardır. Gül Mahallesi’nde yer alan Hatuniye (Sitti Radviyye) Medresesi Artuklu Beyi Necmettin Alpi’nin eşi Sitti Radviyye tarafından 1177-1185 arasında yaptırıldı. Şar Mahallesi’ndeki Maruf iye Medresesi 13. yüzyıl başlarına tarihlenir. Ana caddenin güneyinde bulunan Şehidiye Medresesi 1239-1260 arasında yapılmış bir Artuklu eseridir. Gül Mahallesi’ndeki Melik Mansur Medresesi, 13. yüzyıl sonu ile 14. yüzyıl başına tarihlenir, çok yıkıkıktır. Artuklu Beyi Melik Mansur’un Boğa Medresesi de 13. yüzyıl başına ait bir yapıdır, yıkıktır. Medrese Mahallesi’ndeki Zinciriye Medresesi 1385’te yaptırıldı. Yanında, cami, türbe ve çeşitli yapılar vardır. Büyük yapılardan biri de Kasımiye Medresesidir. 1487-1502 arasında Akkoyunlu Sultanı Kasım tarafından yaptırıldı. Tekke Mahallesi’ndeki Şah Sultan Hatun Medresesi de bir Akkoyunlu eseridir.
Kentte birçok türbe de yer alır. Meydanbaşı yakınlarındaki Hamza-i Kebir Zaviye ve Türbesi, Akkoyunlu Hamza Bey tarafından 1438-1439’da yaptırıldı, zaviye yıkıktır. Hamza-i Kebir Türbesinin karşısında bulunan Hamza-i Sagir Zaviyesi, 1474-1475’e tarihlenir. Kasımiye Mahallesi’ndeki Cihangir Bey Zaviye ve Türbesi, Akkoyunlu Beyi Cihangir tarafından 15. yüzyıl başında yaptırıldı. Günümüzde yıkıktır. Ana caddede bulunan Kervansaray, Revaklı Çarşı, Radviyye Hamamı, Ulu Cami Hamamı, Emir Hamamı, Yeni Kapı Hamamı, Firdevs Köşk kentteki öteki tarihsel eserlerdir.
