Tarih sayfasında farklı coğrafyalarda çok uzun yıllar boyunca hüküm sürmüş olan Türk hanedanları ve devletleri olan Memlukler (Kölemenler) ile ilgili bilgiler.
MEMLÛKLER [Kölemenler], Hindistan’da, Mısır’da hüküm sürmüş Türk hanedanlarıdır. «Memlûk», Arapçada «köle» demektir. Her iki hanedan da başlangıçta köle olan kimselerden türediği için bu ad verilmiştir.
Hindistan Memlûkleri
Hindistan’da 1206’dan 1290’a kadar 84 yıl iktidarda kalan bir Türk hanedanıdır. Aslında birbirleriyle akrabalık kuran 3 Türk hanedanından ibarettir: Muizzî (Kutbîye) Hanedanı (1206-1210); Şemsîye Hanedanı (1210 -1266); Balaban Hanedanı (1266-1290).
Bu sonuncusu, Delhi Sultanları’na bağlı olarak 1282’den 1338’e kadar 56 yıl da Bengal’de hüküm sürmüştür. Devletin resmî dilleri, konuşmada Türkçe, yazışmada Farsça idi. Devletin büyüklüğü 2,8 milyon kilometrekareyi geçiyordu. Başkent Delhi’ydi. Onun için Memlûkler, Delhi Sultanları’nın birinci tabakası sayılır; yerlerine başka bir Türk hanedanı olan Halaçlar geçmiştir.
Hindistan Memlûkleri devletinin kurucusu Kutbettin Şah Aybekü’t-Türkî, Guurîler’den Sultan Muhammed’in önce kölesi, sonra manevi oğlu olduğu için, devlete «Memlûk» (Kölemen) adı verilmiştir. İltutmuş, Balaban, devleti en büyük gücüne eriştirmiş büyük Memlûk hükümdarlardır. Memlûk hükümdarlarının 5’incisi olan Razîye Hatun, tarihte tek hüküm süren Türk imparatoriçesidir.
«Sultan» ve «Şah» unvanlarını taşıyan Memlûk imparatorları şunlardır:
1. __ Aybey (1206-1210); 2. — Ârâm Şah (1210); 3. — İltutmuş (1210-1236); 4. — |. Fîrûz Şah (1236); 5 — Razîye Hatun (1236-1240); 6. — Behram Şah (1240-1242); 7. — Mesut Şah (1242-1246); 8. — |. Mahmut Şah (1246-1266); 9. — Balaban (1266-1286); 10. — Keykubâd Şah (1286-1290).
Mısır Memlûkleri
1250’den 1517’ye kadar 267 yıl devam etmiş, en önemli Türk devletlerinden biridir. Mısır, Suriye, Lübnan, Filistin, Hicaz, Sudan Libya, Kıbrıs, Fırat ve Toroslar’a kadar Anadolu, Yemen, Aden, Hadramut ülkelerini sınırları içine almıştır. Başkent Kahire’ydi. Konuşmada Türkçe, yazışmada Arapça resmî dillerdi. Devletin reâmî adı «ed-Devletu’t-Türkî ye» (Türk Devleti) idi. 1250-1382 ve 1389 1390 arasında 133 yıl «Bahrîler» denen Türk Memlûkleri’nden 24 sultan (imparator) geçmiş, 1382-1389 ve 1390-1517 arasında da «Burcîler» denen, dil bakımından Türkleşmiş Çerkeş Memlûkleri’nden 23 sultan gelmiştir: bu son devrede yalnız Abbasî Halifelerinden bir Arap sultan, kısa müddet, tahta geçmiştir Memlûkler, Abbasî halifelerini hükümleri altında tuttukları için, en büyük İslâm devleti sayılmışlardır. Zaman zaman dünyanın en büyük devleti haline gelen imparatorluk, Yavuz tarafından ortadan kaldırıldığı zaman bile, Osmanlı ve İran’dan sonra yeryüzünün 3 devleti mevkiinde bulunuyordu.
Eyyûbîler’den iktidarı devralan Memlûkler (Kölemenler), Karadeniz kuzeyindeki Kıpçak Türkleri’nden köle olarak Mısır’a getirilmişlerdi. Ordunun tamamını bu Türkler teşkil ederdi. Bunların büyük komutanları, aralarından birini sultan seçerlerdi. Onun için, bir değil, birçok Memlûk hanedanı vardır. Yalnız, bazıları, babadan oğula geçen, gerçek bir hâkimiyet kurmuşlardı.
İlk Memlûk sultanı Aybey ondan sonraki oğlu Ali, sonra Kutuz, Baybars ve Berke’ dir. 3 Eylül 1260’ta Ayn-Câlût’ta Moğol ordusunu yok eden Sultan Kutuz, tarihin gidişini değiştirmiş, onun yerine geçen Sultan Baybars, Haçlılar’ı ortadan kaldırarak devleti en yüksek noktasına çıkarmıştır; en büyük Memlûk sultanı, Baybars’tır. Sonra gelenler arasında Kalavun da gerçek bir deha eseri göstermiştir.
Memlûkler, Fâtih devrinden beri, Anadolu’daki toprakları yüzünden Osmanlılar’la çekişmeye başlamışlar dı. Yavuz, Mercidâbık’ta Memlûk ordusunu ezmiş, bu vuruşmada Sultan Kansu ölmüştür. Sonra Kahire yakınlarında Rîddânîye’ de son Memlûk ordusunu karşılayan Yavuz, son sultan Tumanbay’ı da kesin şekilde yenmiştir. Yavuz, imparatorluğun tamamını Osmanlıya katmış, bu suretle Osmanlı, birdenbire üç kat büyümüştü.
Memlûkler’in kalıntısı olan Türk veya Türkleşmiş Çerkeş beyleri, Kavalalı Mehmet Ali Paşa zamanına, hatta zamanımıza kadar Mısır’da önemli rol oynamışlardır. Memlûk devlet teşkilâtı, Osmanlı teşkilâtı bir yana, Türkler’in tarih boyunca kurdukları siyasi düzenlerin en muazzamlarından biridir.
