Dünyanın en soğuk ve en geniş bölgelerinden olan Sibirya hakkında genel bilgiler.
Sibirya, Rusya’da coğrafya bölgesi. Yüzölçümü 13.807. 020 km2. Ural Dağları’ndan Büyük Okyanus’a uzanan bölge, kuzeyden Kuzey Buz Denizi, batıdan Ural Dağları, güneyden Kazakistan, Moğolistan, Çin Halk Cumhuriyeti, doğudan Büyük Okyanus ile çevrelenir. Büyük bölümü Rusya’da, küçük bir parçası Kazakistan sınırları içinde kalan Sibirya, üç bölgeye ayrılır: Ural Dağları ile Yenisey Irmağı arasındaki Batı Sibirya; Yenisey Irmağı ile Büyük Okyanus kıyı dağları arasındaki Doğu Sibirya; Büyük Okyanus kıyısı boyunca uzanan Rusya Uzakdoğusu. İklim koşullan en uygun, en yoğun nüfuslu, ekonomik açıdan en gelişmiş, yerleşime ilk açılan bölgesi Batı Sibirya’dır.
Yüzey Şekilleri. Kuzey Buz Denizi’ nin buzlu kıyılarından Kazakistan’ın yarı kurak bozkırlarına kadar yayılan büyük düzlük ovayı içeren Batı Sibirya Ovası’nı aşarak Kuzey Buz Denizi’ne dökülen, ülkenin en önemli ırmaklarından Obi tarafından akaçlanır. 2.500.000 km2 yüzölçümü ova, dünyanın en geniş düzlüklerinden biridir. Urallar’ın öteki yakasındaki, dalgalı, deniz düzeyinden ortalama 300 m yükseltideki Rusya Ovası’ndan oldukça alçak bir yapıdadır. İçerilere gidildikçe, ılıman okyanus iklimi etkisini yitirerek, yerini Avrupa Rusyası’ndan daha sert bir kara iklimine bırakır. Kış, yaz arasında sıcaklık farkı büyüktür. Bir dizi toprak ve bitki kuşağı, ovanın tekdüze topografik görünümünü değiştiren başlıca öğelerdir. Uzak kuzeyde, Kuzey Buz Denizi kıyıları boyunca uzanan dar tundra kuşağı, yosun, liken sürekli donmuş topraklarla kaplıdır. Tundranın ağaçlıklı güneyi, kozalaklı ağaçların egemen olduğu orman kuşağına geçişi oluşturur. Tayga adı verilen bu kuşak, Batı Sibirya Ovası’nın 2/3’ünü kaplar. Ladin, karaçam, köknar, Sibirya fıstıkçamı, tüm tayga, bu ağaçlarla kaplıdır. Batı Sibirya’nın en güney parçasını oluşturan, tayganın güney sınırına bitişik ağaçlıklı bozkır, Sibirya’nın en yoğun nüfuslu ve ekonomik açıdan en gelişmiş kesimdir. Dünyanın en verimli toprak türü çernozyom (karatoprak) kaplı ağaçlıklı İşim ve Baraba bozkırları, Kulunda bozkırı, Altaylar’ın önündeki bozkır, Batı Sibirya’nın önde gelen tarım alanlandır. Bu bölümde de, alçak dalgalı düzlükleri dışında kalan başlıca yükselti, Altay Dağlan’dır. Obi Irmağı ve başlıca kolu İrtiş, Altaylar’dan doğar. Kuznetsk Havzası, Altaylar’ın iki kuzey koluyla çevrelenir. Batı Sibirya nüfusunun % 90’ı, ağaçlıklı bozkır bölgesinde yaşar. Ruslar ve Ukraynalılar tarımla uğraşır. Yerli halklardan Fin boyları (Ostyaklar, Vogullar, Samoyedler), tundra ve tayga kuşaklarında; Türk boyları,’ Altaylar’da yaşar. Finliler, avcılık ve hayvancılıkla geçinir. Novosibirsk, Omsk, Novokuznetsk, Barnaul, Kemerovo, Tomsk ve Prokopyevsk, önemli endüstri yerleşim merkezleridir.
Batı Sibirya ekonomisi, doğal kaynakların (kömür, doğal gaz, petrol, çeşitli maden filizleri, kereste) işlenmesi ve ağaçlıklı bozkır bölgesinde gerçekleştirilen yoğun tarıma dayanır. Obi Irmağı bölgesindeki petrol ve doğal gaz yatakları bu yörenin gelişmesinde önemli rol oynamıştır. Son yıllarda, Tyumen’de bulunan yeni yataklar, Rusya’nın en geniş yataklarıdır. Tobolsk’un kuzeydoğusunda, Sturgut’tan boru hattıyla Omsk’a pompalanan ham petrol, Omsk’taki büyük petrol arıtma tesislerinde işlenir. Buğday, çavdar, yulaf, ayçiçeği bozkır bölgesinde yetiştirilir. Patates, şekerpancarı, keten, başlıca tarımsal ürünlerdir. Çiftlik hayvancılığında en gelişmiş dal, mandıracılıktır (özellikle süt, tereyağı). Sığır besiciliği ve koyun yetiştiriciliği, Altaylar gibi bozkırın daha kurak bölgelerinde yapılır. Yarı arktik bölgede yaşayan yerli halkın temel geçim kaynakları, rengeyiği çobanlığı, avcılık ve balıkçılıktır. Demiryolu ağı, Batı Sibirya’nın yalnızca güney bölümünde vardır. Ana demiryolu Transsibirya, bir dizi kolla Omsk-Tyumen, Tatask-Kulunda, Novosbirsk-Barnaul’a bağlanır. Güney Sibirya ve Orta Sibirya demiryolları, yılın altı ayı suyolu ulaşımına olanak sağlayan Obi ve İrtiş ırmakları, Batı ve Sibirya’da ulaşımı sağlayan öteki başlıca yollardır.
Doğu Sibirya. Batı Sibirya ile Rusya Uzakdoğusu arasında uzanan Doğu Sibirya, Sibirya’nin en seyrek nüfuslu, yerleşime en az açık bölgesidir. Doğu batı doğrultusunda 2.900 km, kuzey-güney doğrultusunda 2.410 km’lik bir alana yayılan bölge, Batı Sibirya’nın tersine, büyük ölçüde (% 75’ten fazlası) yüksek dağlar ve yaylalarla kaplıdır. Düzlükler, yalnızca Yenisey Irmağı’nın sol-batı kıyısında uzamr. İklim, Batı Sibirya’ya oranla daha sert, kar yağışı daha yüksektir. Bölgenin tümü altı ay don altında kalır, sıcaklık -40° C’ye kadar düşer. Yılın yaklaşık 180 günü yarı donlu geçer, sıcaklık -10°C, -20°C arasında değişir. Batı Sibirya’da Arktik kıyısı boyunca uzanan sürekli don altında kalan toprak altı tabakası, tüm Doğu Sibirya’nın sürekli donmuş toprakaltı bölgesini kuşatır. Tundra ve tayga, Batı Sibirya’dan daha büyük alçak kesimde, ağaçlıksız birkaç bölge dışında yoktur. Bu nedenle tarım etkinlikleri sınırlıdır. Ancak, başta karaçam olmak üzere odunu değerli ağaçlar, kereste endüstrisinde önemli rol oynar. Bölge, Sibirya’nın büyük suyollarından biri olan Yenisey Irmağı tarafından akaçlanır. Yılın altı ayı (ekim-haziran) deltası donduğundan Kuzey Buz Denizi’ne ulaşım ancak yaz aylarında sağlanır. Ulaşımın yanı sıra, Yenisey ve kolları, Rusya hidroelektrik enerji üretiminin % 40’ını karşılaması bakımından büyük önem taşır. Yeraltı kaynakları zengin ve çeşitlilik gösterir. Linyit ve düşük kalorili maden kömürü yataklarındaki rezervler, Kuznetsk Havzası’nın iki katıdır. Yukarı Tunguska ve Lena havzalarında zengin kömür yatakları bulunmasına karşın henüz işletilememektedir. Temel üretim, Transsibirya Demiryolu’ nun güneyinde, özellikle Irkutsk-Çeremhovo yöresinde gerçekleştirilir. Manganez ve demir ilk sırayı alır. En geniş demir filizi rezervleri, Doğu Sibirya’dadır. İrkutsk yakınlarında ve Yakutsk’ta büyük tuz yatakları vardır. Altın, mika, kalay, nikel, kurşun, çinko, bakır, öteki başlıca doğal kaynaklardır.
Yüzölçümünün büyüklüğüne (4.125. 000 km2) karşın, Rusya’nın en seyrek nüfuslu bölgelerinden biridir. Rus kökenli nüfus, Transsibirya Demiryolu boyunca, Doğu Sibirya’nın yerli halkları arasında sıkışıp kalmış durumdadır. Ukrayna kökenliler Ruslardan çok daha azdır. Buna karşın, yerli nüfus (başta 300 bin nüfuslu Moğol kökenli Tunguzlar, Samoyedler vb) Batı Sibirya’da yaşayanlardan çok fazladır. Krasnoyarsk, irkutsk, Çita, Ulan-Ude, Angarsk, Bratsk, Norilsk, Çeremhovo, başlıca büyük endüstri yerleşim merkezleridir. Madencilik, kereste, dokuma, besin, yapı gereçleri, önemli endüstri dallarıdır. Tarım Krasnoyarsk Toprağı ve irkutsk Yönetim Birimi’n de, güney bozkırlarında yapılır. Buğday, yulaf gibi tahıllar, yetiştirilen başlıca ürünlerdir. Doğuya doğru gidildikçe hayvancılık önem kazanır. Özellikle, Kakas, Buryat, Tuva vb yerli halklar, hayvan yetiştiriciliğiyle uğraşır. Rengeyiği besleme, avcılık, balıkçılık, orman kuşağı ve arktik kıyısı boyunca yaşayanların geçim kaynaklarıdır. Transsibirya Demiryolu, ulaşım ağının belkemiğini oluşturur. Ust-Kut-Tayşet Demiryolu; Ulan-Ude’de, Transsibirya Demiryolu’ndan ayrılarak Moğolistan Halk Cumhuriyeti ve Çin’e uzanan demiryolu ve Transsibirya Hattı üzerinden kuzeyde orman kuşağına uzanan karayolları, ulaşım ağınm öteki önemli kollarıdır.
Rusya Uzakdoğusu. Büyük Okyanus kıyısı boyunca (4.000 km), Kuzey Kore ile Bering Boğazı arasında uzanan bölge 6.200.000 km2‘lik bir alan kaplar. Büyük Okyanus’un bir dizi kolu (Bering Denizi, Ohotsk Denizi, Japon Denizi) kıyılarda derin körfezler oluşturur. Genelde dağlık yapının egemen olduğu bölgede, dağlar, kıyıya koşut uzanır. Büyük enlem değişiklikleri denizlerin karaların içlerine derin biçimde sokulması, Rusya Uzakdoğusu’nu, çeşitli bölümlere ayırır: Deniz bölümü, Çukçi Yarımadası, Sahalin Adası, Lena Iraıağı Havzası. Bölge genelde muson iklimi etkisi altındadır. Doğu Sibirya’dan esen kış musonları, soğuk ve kuru hava; denizden esen yaz musonları, nem, yağış getirir. Yalnızca, Çukçi Yarımadası’nın en kuzey kesimlerinde arktik iklim gözlenir. Tundra kuşağı, Rusya’nın öteki bölgelerle oranla daha geniş alan kaplar. Güneyde, Hanka Gölü Ovası, Amur Irmağı kolları çevresindeki Zeya-Bureya Ovası, tarıma elverişli başlıca düzlüklerdir. Rusya Uzakdoğusu, yoğun ormanlarla örtülüdür: Kuzeyde Doğu Sibirya kozalaklıları (karaçam, yeddo ladini, japon fıstık çamı), güneyde, Ussuri taygası adıyla anılan geniş yapraklı ormanlar, Amur ıhlamuru, karaağaç, dişbudak, mançurya cevizi, kore çamı. Bu ormanlar, bölge ekonomisinde önemli rol oynayan tilki, samur, sincap vb kürk hayvanlarına barınak oluşturur. Balıkçılık (özellikle sombalığı), balina, ayıbalığı avcılığı, balık işleme, önemli ekonomik etkinliklerdir. Bureya Havzası ve Vladivostok yakınında kömür, Sahalin Adası’nda petrol, Tetyuke yakınında kalay, Kolima Dağları eteklerinde altın, Mirni Bölgesi’nde elmas, başlıca yeraltı kaynaklarıdır. Yerleşime Ruslar ve Ukraynalılar tarafından açılan bölgede yerli nüfusu oluşturan küçük Biriya boylarının (Çukçi, Koryak) toplam nüfusu içindeki payı yalnızca % 3’tür. Nüfusun % 90’dan fazlası, güneyde Transsibirya Demiryolu boyunca, Amur ve Ussuri ırmakları kıyılarında toplanmıştır. Habarovsk, Komsolomsk, Petropavlovsk, Yujno-Sahalinsk, Nahodka, başlıca büyük endüstri yerleşim merkezleridir. Buğday, yulaf, çavdar vb geleneksel tahıl ürünlerinin yanı sıra, pirinç, soya-fasulyesi, darı vb Rusya Uzakdoğusu’na özgü ürünler de yetiştirilir.
