Tortul taşlar (kayaçlar) nelerdir, nasıl meydana gelmişlerdir? Tortul kayaçların özellikleri, yapısı ve oluşumu hakkında bilgi.
Kumtaşı, tortulardan oluşan yaygın tortul kayaç tiplerinden biridir. Başka birçok türü var. Çökeltiler şunları içerebilir:
- genellikle kum, silt veya kil gibi küçük parçalar halinde yıpranmış diğer kaya parçaları.
- organik maddeler veya bir zamanlar yaşayan organizmaların kalıntıları.
- kimyasal çökeltiler, bunlar su bir çözeltiden buharlaştıktan sonra geride kalan malzemelerdir.
Yüzeydeki kayalar mekanik ve kimyasal ayrışmaya maruz kalır. Bu fiziksel ve kimyasal işlemler kayayı daha küçük parçalara ayırır. Fiziksel ayrışma sadece kayaları parçalara ayırır. Kimyasal ayrışma, daha az kararlı mineralleri çözer. Minerallerin bu orijinal elemanları çözelti haline gelir ve yeni mineraller oluşabilir. Çökeltiler erozyon adı verilen bir süreçte su, rüzgar, buz veya yerçekimi ile uzaklaştırılır ve taşınır.
Akarsu büyük miktarda tortu taşır. Su ne kadar fazla enerjiye sahipse taşıyabileceği parçacık da o kadar büyük olur. Dik bir yamaçtaki hızlı akan bir nehir kaya taşıyabilir. Bu dere yavaşladıkça, artık büyük tortuları taşıma enerjisine sahip değildir ve onları düşürecektir. Daha yavaş hareket eden bir akış yalnızca daha küçük parçacıklar taşır.
Çökeltiler plajlarda ve çöllerde, okyanusların dibinde ve göllerde, göletlerde, nehirlerde, bataklıklarda ve bataklıklarda birikir. Çığlar büyük tortu yığınları bırakır. Buzullar da büyük tortular yığınları bırakır. Rüzgar sadece kum ve daha küçük parçacıkları taşıyabilir. Yatırılan tortu türü, oluşabilecek tortul kayaç türünü belirleyecektir. Tortul kayaçların farklı renkleri biriktikleri ortam tarafından belirlenir. Oksijen bulunan kırmızı kayalar oluşur. Ortam oksijen açısından fakir olduğunda daha koyu çökeltiler oluşur.
Tortul Kayaçlar Nasıl Oluşur?
Tortul Kayaçlar; Göl ve deniz diplerinde ya da çukur yerlerde meydana gelen çökelmelerle oluşmuş kayaçlara tortul kayaçlar denir. Tortul kayaçlar, Yer’in yüzeyinde yaygın olarak bulunurlar. Tortul kayaçların en önemli özelliği, tabakalar halinde oluşmalarıdır. Bunlar da oluşumlarına göre
- • mekânik tortullar,
- • kimyasal tortullar,
- • organik tortullar
olmak üzere üçe ayrılır.
a. Mekânik Tortullar
Akarsular, rüzgârlar ve buzulların kopardıkları parçaların çökelip birikmesi ile oluşmuşlardır. Konglomeralar, kum taşları, kil taşları, mil taşları, buzul taşları bu yolla oluşmuştur. Mekânik tortulaşma ile oluşmuş kayaçlarda genellikle fosiller bulunur.
b. Kimyasal Tortullar
Minerallerin ve tuzların suda erimesi ve çökelmesi sonucu oluşurlar. Bu yolla kayatuzu, jips (alçıtaşı), dikit ve sarkıtlar, travertenler (Pamukkale’de olduğu gibi) oluşur.
c. Organik Tortullar
Hayvanların iskelet ve kabukları ile bitki kalıntılarından oluşmuşlardır. Canlıların iskelet ve kabuklarının üst üste birikmesi ve katılaşmasıyla oluşan bu tortulların başlıcaları mercan kalkeri, tebeşir, turba ve kömürdür. Doğal gaz ve petrol yatakları da organik tortulaşma sonucu oluşmuştur.
İnsan Kullanımı
Sedimanter kayalar, taş ve metamorfik kayalar kadar sert olmamasına rağmen, yapı taşları olarak kullanılır. Tortul kayaçlar yapımda kullanılır. Beton yapmak için kum ve çakıl kullanılır; asfaltta da kullanılırlar. Ekonomik olarak değerli birçok kaynak tortul kayalardan gelir. Demir cevheri ve alüminyum iki örnektir.
