Asya kıtasında bulunan ülkeler, Asya Kıtasının yeri, konumu, özellikleri, yeryüzü şekilleri nelerdir, dağları, ırmakları, gölleri hakkında bilgi.
Asya Yüzölçümü: 44.250.000 km2.
Asya Kıtası Ülkeleri:
Afganistan, Azerbaycan, Bahreyn, Bangladeş, Bhutan, Birleşik Arap Emirlikleri, Brunei, Çin Halk Cumhuriyeti, Endonezya, Ermenistan, Filipinler, Güney Kore, Gürcistan, Hindistan, Irak, İran, İsrail, Japonya, Kamboçya, Katar, Kazakistan, Kıbrıs Rum Kesimi, Kırgızistan, Kuveyt, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti, Kuzey Kore, Laos, Lübnan, Malaysiya, Maldiv Adaları, Moğolistan, Myanmar Birliği (eski Birmanya ya da Burma), Nepal, Özbekistan, Pakistan, Rusya Federasyonu, Singapur, Sri Lanka, Suriye, Suudi Arabistan, Tacikistan, Tayland, Tayvan, Türkiye (Anadolu), Türkmenistan, Umman, Ürdün, Vietnam, Yemen.
Asya Dünya’nın en büyük kıtasıdır. Yeryüzündeki karaların yaklaşık % 29,8′ini kaplarken dünya nüfusunun % 58.2′sini barındırır. Sayısız kültür ve uygarlıkla ekonominin gelişimi açısından değişik düzeylerde bulunan birçok ülkenin yer aldığı Asya, karşıtlıklarla dolu bir kıtadır.
Coğrafi Konumu:
Dikdörtgeni andıran biçimiyle Asya, 26°4′ doğu (Baba Burnu, Türkiye) 169°40′ (Bering Boğazı) boylamlarıyla; 1° 16′ kuzey (Singapur) 77°41′ kuzey (Çelyuskin Burnu, Sibirya) enlemleri arasında yer alır. Kuzeyden Kuzey Buz Denizi, doğudan Bering Boğazı, Büyük Okyanus; güneyden Hint Okyanusu; güneybatıdan Aden Körfezi, Kızıldeniz, Süveyş Kanalı, batıdan Akdeniz ile çevrilidir. Güneydoğudaki adalar dışında, bütünüyle kuzey yarıkürede yer alan kıtanın doğu-batı uzaklığı 11 bin km, kuzey-güney uzaklığı 8.500 km; kıyı şeridinin uzunluğu 70 bin km’dir. Afrika’dan yaklaşık 116 km uzunluğundaki Süveyş Kıstağı, Avrupa’dan da Ural Dağları ile ayrılır. Ayrıca bir parçasını oluşturan birçok büyük ada vardır.
Jeoloji:
Yerbilimcilere göre Asya, son biçimini, güney ve kuzeyde ortaya çıkan ilk kara parçaları olan Gondwana ile Laurasya kıtalarının çarpışmaları sonucu almıştır. Eski bir deniz olan Tetis Denizi’nin, üçüncü zamanda bu çarpışma sonucu dibi yükselerek kara parçalarını birbirinden ayırmış, kıtayı kuzey ve güney bölümlerine ayıran dağ sıraları ve yaylalar, bu hareketlenme sonucunda yaklaşık 60 milyon yıl önce oluşmuşlardır. Ayrıca, Batı ve Güneybatı Asya’daki ada yaylalarıyla; Sibirya’nın kuzeybatısındaki dağ sıraları da kıtaların yer değiştirmesinden sonra ortaya çıkmıştır.
Genelde Asya’nın dağlık bölgeleri genç, yüksek ve kararsızdır. Ancak, özellikle Arabistan, Hindistan, Sibirya ve Çin’in bazı bölgelerinde yer alan prekambriyum döneminde oluşmuş kalkanlar, bu genellemenin dışında kalır. Günümüzde aralarında büyük açıklık bulunan ve kalkanların önceleri birleşik oldukları ve sonradan ayrıldıkları sanılmaktadır. Kalkanlar arasındaki topraklar; basınç altında kalarak kimi zaman çevredeki denizlerin yol açtığı sel baskınlarına uğramış ya da eğrilmiş ve bükülmüşlerdir. Bu alanlarda biçim değişimi günümüzde de sürmektedir. Kıtadaki en genç oluşumlar, Himalayalar ile Tibet’in kapladığı alanlarda uzanan yüksek dağlarla yaylalardır. Bu oluşumlar, Tetis Denizi’nin dibinden yükselmişlerdir. Tektonik hareketler de küçük dağ kümeleri (kuzeydoğudaki gibi) ve dev lav yığınları (Hindistan’da Dekkan Yaylası’nın volkanik katmanları gibi) oluşturmuştur.
Günümüzde kıtanın bazı bölümlerinde (Malaya Takımadaları’nda ve Batı Asya, Japonya, Filipinler’deki ada yaylalarında) dağ oluşumu hâlâ sürmektedir. Bu alanlarda sürekli olarak karşılaşılan yersarsıntılarıyla volkanik hareketler, söz konusu gelişmeyi kanıtlamaktadır. Yerkabuğunun bazı bölgelerde kararsız bir yapı göstermesi, Güney ve Güneybatı Asya’da sık sık şiddetli yersarsıntılarına yol açmaktadır. Hindistan Yarımadası’nın kuzeybatısında Pamir Yaylası’nda odaklaşan ve doğudan batıya uzanan karmaşık bir dağ sistemi, kıtanın başlıca engebeli bölgesini oluşturur. Birbirine karşıt yaylalar biçiminde Avrasya’yı aşarak doğu yönünde Atlas Okyanusu’ndan Büyük Okyanus’ a doğru yayılan dağlar, özellikle batıda düğümlü bir biçim alır. Eski ve yeni dağ kıvrımlarıyla prekambriyum döneminden kalma alanlar kıtanın jeoloji açısından en önemli özelliklerini gösteren bölgelerdir. Kuzeyde, bu yüksek alanların kenarlarında dünyanın en geniş düzlükleri yer alır. Bu düzlüklerin Moğolistan ve Tibet gibi bazı kesimleri, Pamir’den yayılan dev dağ kollarıyla kuşatılır. Güneybatı, güney, güneydoğu ve doğuda kalan bölgelerse, takımadaların özelliğini gösterir ya da iç kesimlerin niteliğini yansıtır. Kıtadaki ova ve yaylaların bir bölümü, tortul kütlelerle kaplıdır.
Yüzey Şekilleri:
Dağlar:
Asya, Türkiye’den Çin’e kadar uzanan birçok dağ sırasıyla biri kuzeyde, öteki güneyde kalan iki ana parçaya ayrılır. Dağ sıraları, kıtanın batısında Anadolu’nun dağlık bölgelerini aşarak Ermenistan düğümünü geçer, İran’ da dağlık alanlar yoluyla Pamir Yaylası’na ulaşır. Ural Dağları da bu dağlık zincirin bir parçasıdır. En önemli düğümü oluşturan Pamir Yaylası’nda, yükseklikleri 7.500 m’yi aşan doruklar bulunur. Asya’nın önemli dağ sistemleri, Pamur Yaylası’nı merkez alarak çevreye yayılır: Batıda Hindikuş Dağları, güneyde Süleyman Dağları ile bunun uzantısı olan Kirtar Dağları, kuzeyde Alay Dağları, kuzeydoğuda Tanrı Dağları, doğuda en büyük ve en yüksek dağ sıraları olan Himalayalar, Karakurum Dağları, Altın Dağları, Karanlık Dağları. En ulu dağ sıraları Tibet çevresinde toplanmıştır. Tibet’in doğusunda birleşerek bir başka düğüm oluşturan Karanlık Dağlar, Himalayalar’da Bayan Kara Dağları’na (Çin’i ikiye böler) dönüşürken, Himalayalar’ ın bir bölümü Güneydoğu Asya’ya doğru kıvrılır. Çin’de, Yunnan ve Seçuan havzaları dağ sıralarıyla çevrilir. Altın Dağları’nın doğu bölümü Nanşan adını alarak doğuya doğru uzanır. Moğolistan’da Büyük Kingan ve Küçük Kingan dağlarına kadar uzanan öteki dağ sıraları, Kuzey Çin’deki başlıca dağlardır. Moğolistan’ın güneyinde ince bir sıra biçiminde Altay Dağları yer alır. Kuzey-kuzeydoğu Asya’da Birrang, Stanovoy ve Yablonovoy dağları, kıtanın öteki bölümlerindeki dağlardan değişik bir özellik gösterir. Kıtanın batısındaki Toros Dağları ile kuzeydoğu ucundaki Anadır Dağları, Çerski Dağları, Verhoyansk Dağları ve Cugcur Dağları öteki önemli dağlardır.
Çöller:
Kıraç alanlar, güneybatı ve orta bölümlerde toplanmıştır. Kuraklığın toprağı verimsizleştirdiği bu bölgelerdeki başlıca çöller Gobi (Moğolistan),Kızılkum (Rusya Asyası), Rub ül-Hâli (Suudi Arabistan), Suriye, Taklamakan (Çin) ve Tar (Hindistan) çölleridir.
Ova, Yayla ve Havzalar:
Ovalar, verimli topraklarla örtülü büyük ırmak vadilerinde ve az yağış alan iç kesimlerde toplanmıştır. Yüksek bölgelerse Anadolu, İran, Tibet, Arap Yarımadası, Hindistan, Moğolistan ve Sibirya’da yoğunlaşır. Başlıca ova, yayla ve havzalar arasında; Batı Sibirya Ovası, Indus, Ganj, ve Mekong ovaları; Dekkan Yaylası, Pamir Yaylası, Arap Yarımadası yaylaları, Sibirya Yaylası, Stanovoy Yaylası, Yunan ve Seçuan havzaları sayılabilir.
Irmaklar ve Göller:
Asya’da akaçlama sistemlerine dağların konumu biçim verir. Kıtanın genişliği, bazı kesimlerinin bol yağış alması ve dağların yüksekliği, ırmakların merkezden çevreye yayılan bir dağılım göstermelerine yol açmıştır. Alüvyon birikimleri yoğun olan Asya ırmakları, geniş taban düzeyli ovalarla büyük deltalar oluşturmuşlardır. Kurak iç kesimlerde, ırmakların açık denize ulaşmadığı geniş bir iç akaçlama havzası gözlenir. Musonlar Asyası adı verilen bu bölgede ırmak kıyılarında kalabalık toplumlar yaşar. Bu bölgede yerleşimin en yoğun olduğu ülkeler; Çin, Hindistan Pakistan ve Japonya’dır. Kuzeyde, Kuzey Buz Denizi’nin hemen hemen bütün yıl buzlarla kaplı kalması, ticaret ve yerleşimi sınırlı kılar. Irmaklardaki buzlar uzun süre çözülmediğinden, yataklar sürekli değiştiğinden suyolu taşımacılığı Avrupa ve Kuzey Amerika’ ya oranla geridir. İç kesimlerdeki su yolları da yeteri kadar kullanışlı değildir. Ancak birçok ırmağın toprağı zenginleştiren çamuru depolayabilmesi ve sulama amacıyla kullanılabilmesi, tarım açısından büyük yararlar sağlar. Yeryüzünün denize ulaşmayan büyük ırmaklarından Ceyhun ve Seyhun Asya’dadır.
Uzunlukları 4.000 km’yi bulan dünyanın en büyük ırmaklarından Obi, Lena ve Yenisey, Kuzey Buz Denizi’ne dökülür. Öteki önemli ırmaklardan Amur (Doğu Sibirya) Huang-Ho (Sarı Irmak, Çin), Yang-Çe (Çin) ve Mekong (Çinhindi) da dünyanın en uzun ırmakları arasındadır. Yang Çe, açık denize açılan gemilerin, yıl boyunca kıtaya girebildiği tek su yoludur. Hint Okyanusu’na dökülen ırmaklar arasında; Fırat ve Dicle (Türkiye, Suriye, Irak) gibi küçük ırmaklarla uzunlukları 3.000 km’ye ulaşan Brahmaputra, Ganj, Indus sayılabilir. Akaçlamanın çok sınırlı bir düzeyde gerçekleştiği kurak bir alanı aşan ırmaklardan Ural, Hazar Denizi’ne; Amu Derya, Sri Derya, Aral Gölü’ne; İli, Balkaş Gölü’ne dökülür. 372.960 km^2’ ik bir alanı kaplayan Hazar Denizi, dünyanın en büyük iç denizidir. Hazar Denizi ile doğusundaki Aral Gölü, daha nemli bir dönemde oluşmuş büyük bir su kütlesinin kalıntısıdır. Asya’da bu tuzlu göllerin yanı sıra tatlı su gölleri de vardır. Güney Sibirya’da Baykal, kıtanın en büyük tatlı su gölüdür. Balkaş, Urmiye ve Van öteki büyük göllerdir. İsrail ve Ürdün topraklarında yer alan Lut Gölü, dünyanın deniz düzeyinden en alçak noktasını (394 m) oluşturur.
