Atabeg ya da Atabek ne anlama gelir? Selçuklu döneminde kullanılan bu san (ünvan) kimler için kullanılırdı ve bu kişilerin yetki ve görevleri ne idi?
Selçuklu İmparatorluğunda kullanılmış bir san ve önemli bir görevin adıdır. Bu sanı ilk defa, Selçuklu hükümdarı Melikşah’ın ünlü veziri Nizamülmülk taşımıştır.
Selçuklu hükümdarları imparatorluğun çeşitli parçalarını, soylarından olan beylere dağıttıkları sırada, yaşları küçük olan prenslere vasi ve mürebbi olarak bir atabeg tayin ederlerdi. Atabegler, büyük işler görmüş, önemli görevlerde bulunmuş yetkili Oğuz beyleri arasından seçilirdi, sultanın kölelerinden olup değerleri ve hizmetleriyle kendilerini göstererek emirlik derecesine yükselmiş komutanlardan da seçildiği olurdu.
Doğrudan doğruya büyük sultana bağlı bulunan bu atabegler, idare ettikleri geniş bölgenin yarı egemen bir hükümdar naibi gibiydiler. İdari, mali ve askeri yetkileri vardı. Ölen bir atabeğin yerine bazen oğlu atanırdı. Bu gelenek Ortaçağ İslam-Türk devletlerinde genel olarak görülen bir kurala, memuriyetlerin hemen hemen babadan oğula kalması esasına dayanırdı.
Tarihin her devrinde ve her devlette yaşı küçük hükümdarlara vasi ve naip seçildiği, mürebbiler verildiği bilinmekle beraber İslam dünyasında ilk defa Selçuklular’da gördüğümüz bu atabeglik kuralının özel bir karakteri olduğundan, köklerinin eski Türk geleneklerinde olduğu sanılmaktadır.
Selçuklu İmparatorluğunda merkezde bulunan büyük sultanın kuvveti sürüp gittiği müddetçe atabegler egemenlik isteği göstermemişlerdi. Sultan Sancar’ın ölümünden sonra, atabeglerin çoğu, naibi bulundukları şehzadelerin yerine kendi egemenliklerini yürütmeye başladılar. Böylece, Ortaçağ İslam tarihinde Selçuklu sülalesinin yerine geçen, genel olarak Atabegler denilen çeşitli soylar kurulmuştur. Şam Atabegleri (Böriler), Musul ve Halep Atabegleri (Zengiler), Azerbaycan Atabegleri (İldenizliler), Fars Atabegleri (Salgurlular) bunların en önemlileridir. Atabeglik, sonradan, bu görevde bulunmayan emirlere, komutanlara bir san olarak verildiği gibi, bunu kendi kendine alanlar da görülmüştür.
