Belirtisiz isim tamlaması nedir? Belirtisiz isim tamlamasının özellikleri, belirtisiz tamlama ile ilgili cümle örnekleri.
Belirtisiz İsim Tamlaması
Bu tamlamada, yalnız tamlanan ek alır. Tamlayan ek almaz, yalın durumdadır. Tamlananı da 3. kişi iyelik ekini alır. Tamlanana gelen bu iyelik eki ünlü ya da ünsüzle biten sözcüklere göre değişik biçimlere girmektedir. Tamlanan ünlü ile biten bir sözcükse -si ve ünlü uyumlarına göre -sı, -su, -sü, ünsüzle biten bir sözcükse -i, -ı, -u, -ü eklerini alır.
- “Beşik başlarına asılan nazarlık, sokak kapılarına takılan at nalı gibi, o da mektebin kapısında bir uğur alameti idi.”
- “Borç korkusu, açlık korkusu kısaca yaşama korkusu içinde geçmişti günleri.”
- “Cuma akşamı, tahta bacağını çeke çeke Bakkal Fahri efendinin dükkânına varmış.”
- “Toprağından sökülmüş bir çam ağacı misaliyim.”
- “Onu yıllar öncesi, köylü giysileri içinde tanımıştım.”
- “Bana uzattığı ellerini sağ avucumun içinde sıktım.”
- “O dalgınlık içinde, havada asılmış öten tarla kuşunu dinliyordum.”
- “Onu öyle görünce, bir anlatılmaz utanma duygusuna kapıldım.”
Belirtisiz tamlama türlü anlamlarda ve görevlerde kullanılmaktadır:
1— Belirtisiz tamlamaların çoğu tür gösterir: Türk bayrağı, okul çantası, kadın eldiveni, süs eşyası, yolcu treni, sırık domatesi, yemek masası, su bardağı gibi.
- “Temmuz sıcakları Çukurova’da beter olur…”
2— Yiyecek ve içeceklerin neden yapıldığını gösterir: vişne şurubu, ayva reçeli, yaprak dolması, domates çorbası, üzüm suyu gibi.
3— Tamlayan kişi ve yer adları olursa çıkış yerlerini, yetiştikleri yerleri gösterir: Ankara balı, Ankara armudu, Amasya elması, Pisagor teoremi.
4— Yer adı olarak kullanılır; bunların çoğu bileşik sözcük biçimindedir: Adapazarı, Kuşadası, Muş ovası, Toros dağları, Van gölü gibi.
- “Anavarza ovasının güneyinden Ceyhan ırmağı geçer.”
5— Zaman gösteren sayı adları, belirtisiz tamlama biçiminde kullanılır: 1975 yılı, 1923 tarihi, 1920 baharı, 93 harbi gibi.
6— Tamlayan, “benzetme, gibi olma” anlamı kazanır: canavar düdüğü, külkedisi, mısır püskülü, kestanerengi gibi.
7— Belirtisiz tamlama renk bildirir: ördekbaşı, ayvaçürüğü, yumurtasarısı, limonküfü gibi.
8— Gazete, dergi, kurum,’ gün, ay bildiren adlar kurar: Türk Dil Kurumu, Çocuk Esirgeme Kurumu, İş Bankası, cuma günü, ocak ayı gibi.
9— Meslek adı olarak kullanılır: Ankara Valisi, İstanbul Savcısı, edebiyat öğretmeni, ev hanımı, işadamı gibi.
10— Ulus adları belirtisiz tamlama kurar ve o ulusla olan ilgiyi bildirir: Türk mutfağı, Alman birası, Hollanda lalesi, Türk konukseverliği gibi.
Eylemliklerle de belirtisiz tamlama kurulabilir: düşünme payı, dinlenme ihtiyacı, yürümek alışkanlığı, girme çıkma yasağı, elde etmek hırsı gibi.
- “Nihat’ın konuşma hevesi kırıldı.”
- “Bereketli topraklar üstünde mutlu bir yaşama düzeni kurdular.”
Eylemsilerle de aynı biçimde belirtisiz tamlama kurulur: varış noktası, yazış tekniği, yapış biçimi, söyleyiş tarzı gibi.
Belirtisiz tamlama, zincirleme tamlamalarda kullanılır. Bu durumda belirtisiz tamlama, tamlayanın yerini alır: güzel konuşma sanatı, yeni yıl satışı, kar beyazı eller, gelincik kırmızısı kazak, demir bilekli adam gibi. Belirtisiz tamlama bazı sözcüklerle kalıplaşarak bir deyim ya da terim gibi kullanılmaktadır: akşamüstü, öğleüstü, ayaküstü, el kızı, medeniyet güneşi, bilim dünyası, namus borcu, insanlık hali gibi.
Belirtisiz isim tamlaması sıfat alır mı?
Belirtisiz isim tamlaması, yani “bir” ile başlayan veya hiçbir belirleyici içermeyen isim tamlamaları, Türkçe dilbilgisi kurallarına göre sıfat almazlar. Örneğin, “bir araba” veya “kitap okumak” gibi belirtisiz isim tamlamalarında, “bir” ve “kitap” sözcükleri sıfat değil, belirteç işlevi görürler. Sıfatlar, bir ismi niteleyen sözcüklerdir ve genellikle o isimden önce gelirler. Örneğin, “güzel ev” veya “mavi gökyüzü” gibi isim tamlamalarında “güzel” ve “mavi” sıfatlardır.
