Fiilden İsim Yapan Yapım Ekleri Nelerdir? Örnekleri ve Özellikleri

0
Advertisement

Fiilden İsim yapan yapım ekleri nelerdir? Bu yapım eklerinin maddeler halinde sınıflandırılıp, örneklerle açıklamaları.

Fiilden İsim Yapan Yapım Ekleri

Fiilden İsim Yapan Yapım Ekleri

Fiilden isim yapım ekleri fiil kök ve gövdelerinden isim yapmak için kullanılan eklerdir. Bu eklerin sayısı çok fazladır. En kalabalık yapım ekleri bunlardır. Bu da Türkçenin fiilden isim yapmaya çok yatkın bir dil olduğunu göstermektedir. Aynı zamanda Türkçede isimlerin büyük kısmının hareket vasfı ile belirtilen isimler olduğunu ortaya koymaktadır. Türkçe gibi fiile dayanan bir dil için bu durum oldukça doğaldır.

Bu eklerin sayıları gibi işleklikleri ve kullanış sahaları da çok geniştir. İçlerinde işleklik ve genişlik bakımından çekim eklerine yakın olanları çoktur.

İşlek olan fiilden isim yapım ekleri şu şekildedir:

1. -mak, -mek

Bu bütün fiilden isim yapma eklerinin başında gelir. İşleklik derecesi en geniş bir ektir. Bütün fiil kök ve gövdelerine getirilir.

Advertisement

İşlevi hareket ismi yapmaktır. Fiil kök ve gövdelerine getirilerek onları kullanış sahasına çıkarırlar: aç-mak, yaz-mak, oku-mak, uyu-mak, gör-mek, bekle-mek, çekil-mek, düşün-mek, sürüklen-mek, ilikle-mek vb.

Bu ekle yapılan isimler sıfat olarak kullanılamazlar.

Bu ek fiillerin geçici hareket ismini yapar. Bu isimler ancak çok nadir olarak kalıplaşıp kalıcı nesne ismi olurlar: ye-mek, çak-mak vb.

2- -ma, -me

İşleklik sahası bütün fiil kök ve gövdelerini içine alan bir ektir. Bu ekin işlevi iş isimleri yapmaktır: yaz-ma, oku-ma, git-me, yaklaş-ma, oyalan-ma, püs-kürt-me, ezdir-me, açıklan-ma, veriştir-me vb.

-mak, -mek’te yürüyen canlı bir hareket ifadesi vardır, -ma, -me’de ise bu hareketle yapılan iş anlatılır: yürümek-yürüme, kapamak-kapama vb.

Dolayısıyla -ma, -me’de daha belirli bir isim olma vasfı vardır. Bu sebeple böyle isimler -mak, -mek’lilerden daha fazla kalıcı nesne ismi olmaya elverişlidirler: dondur-ma, yaz-ma (eser), dol-ma (yiyecek), iç-me, vb.

Advertisement

Bu ekle yapılan isimler iş isimlerinden başka, bazen kain niteliği dolayısıyla sıfat olarak da kullanılabilirler: dol-ma kalem, süz-me göz, kar-ma liste vb.

3. -ış, -iş, -uş, -üş

Bu ek de bundan önceki iki ek gibi en işlek fiilden isim yapma eklerine biridir. İşlevi iş ismi yapmaktır: al-ış, yürü-y-üş, çekil-iş, otur-uş vb.

4. -m

Bu ek kalıcı nesne ismi yapan işlek fiilden isim yapma eklerinin başında gelir. Fiille ilgili çeşitli nesnelerin ismini yapar: al-ı-m, uçur-u-m, geç-im, öl-ü-m, biç-i-m vb.

5. -k

Bu ek çok işlek bir fiilden isim yapma ekidir. Harekete uğramış olan, o hareketten doğmuş bulunan veya hareketi yapan çeşitli nesnelerin isimlerini meydana getirir: aç-ı-k, düş-ü-k, dile-k, yat-ı-k, buruş-u-k, yuvarla-k, ele-k vb.

6. -ak, -ek

Bu ek de çok işlek bir ektir. Fiilin tesirinde kalan çeşitli nesnelerin isimlerini yapar. Ayrıca abartma ifadesi de taşır: at-ak, dön-ek, kaç-ak, tapın-ak, da-yan-ak, ürk-ek vb.

7. -n

Oldukça işlek bir ektir. Yapanı, olanı ve yapılan ifade eder: tüt-ü-n, ek-i-n, gel-i-n vb.

8. -gı, -gi, -gu, -gü, -kı, -ki, -ku, -kü

Çok işlek bir ektir. Daha çok yapma ifade eden fiillere gelir. Çeşitli isimler yapar: say-gı, sar-gı, ser-gi, bil-gi, büz-gü, gör-gü, duy-gu, sor-gu, bıç-kı, baskı, iç-ki, kes-ki vb.

9. -ga, -ge

Örnekleri çok fazla değildir: bil-ge, dal-ga, böl-ge, süpür-ge, vb.

10. -gın, -gin, -gun, -gün, -kın, -kin, -kun, -kün

İşlek bir ektir. Esas itibariyle de tek heceli fillere getirilir. Görevinde bir büyültme, bir aşırılık anlamı vardır, abartma ifade eder: dal-gın, az-gın, dar-gın, yetiş-kin, eriş-kin, küs-kün, alış-kın, bay-gın, gir-gin, ol-gun, piş-kin, coş-kun, aş-kın, düz-gün, üz-gün vb.

11. -gan, -gen, -kan, -ken

İşlek bir ektir. Tek heceli fiillere getirilmez. Kuvvetli bir abartma, bir aşırılık ifade eder: alın-gan, sıkıl-gan, konuş-kan, somurt-gan, çekin-gen, giriş-ken vb.

12. -gıç, -giç, -guç, -güç

Fazla işlek değildir. Birkaç örnekte görülür: dal-gıç, bil-giç, başlan-gıç, süz-geç vb.

Advertisement

13. -gaç,-geç,-kaç, -keç

Bundan önceki ekin bir eşidir: yüz-geç, kıs-kaç, utan-gaç vb.

14. -ıcı, -ici, -ucu, -ücü

Fazlalık, devamlılık anlatır: al-ıcı, ver-ici, uç-ucu, gör-ücü vb.

15. -ı, -i, -u, -ü

Çok işlek bir ektir: yaz-ı, dikil-i, ört-ü, kok-u vb.

Sıfat Fiil Ekleri: Yapım ekleri ile çekim ekleri arasında bir yer işgal eder-Bazen çekim eki durumundadırlar: gel-en, gid-en gibi. Fakat kalıcı isim yapınca tam bir fiilden isim yapma eki durumuna geçerler. Bu sebeple onları da yine isim yapma eklerine ilave etmemiz gerekir.

16. -an, -en

Çok işlektir. Az sayıda kalıcı isim yapar: kır-an vb.

17. -ar, -er

Geçici isim yapmakta işlektir: koş-ar (adım), geç-er (akçe) gibi. Az sayıda kalıcı isim de yapar: gid-er, kes-er vb.

18. -r

Geçici isim yapmakta çok işlektir: yürü-r, bil-i-r vb. Kalıcı isim yapması azdır: gel-i-r, yat-ı-r vb.

19. -mış, -miş, -muş, -müş

Geçici isim yapmakta çok işlektir: susa-mış, oku-muş gibi. Az miktarda kalıcı isim yapar: geç-miş, dol-muş, ye-m iş vb.

20. -dik, -dik, -duk, -dük, -tık, -tik, -tuk, -tük

Geçici isim yapmakta işlektir: duyulma-dık, gel-dik-i vb. bil-dik, tanı-dık gibi kalıcı isimler de yapar.

21. -acak, -ecek

Geçici isim yapmakta çok işlektir: açıl-acak, görül-ecek vb. Yer yer kalıcı isim de yapar: yak-acak, giy-ecek vb.

22. -maz, -mez

Geçici isim yapmakta çok işlektir: bit-mez, çık-maz vb. Bazı kalıcı isimler de yapar: sol-maz, yıl-maz vb.

Advertisement


Leave A Reply