Hayvanlarda üreme ve gelişme şekilleri nelerdir? Hayvanlarda yumurta tipleri, segmentasyon ve gelişmenin evreleri konu anlatımı.
Hayvanlarda Üreme ve Gelişme
Eşeyli üreyen hayvanlarda döllenmiş yumurtanın gelişmesinin ana safhaları birbirinin aynıdır. Ancak, yumurta tiplerine ve türlerin özelliklerine göre farklılıklar görülür. Sürüngen ve kuş yumurtalarında bol vitellüs vardır. Embriyo dış ortamda, yumurta içinde gelişir. Yumurta kalın bir kabukla örtülüdür. Embriyo gelişimi süresince, embriyonik keseler embriyoyu besler, korur ve artık ürünleri toplar.
Deniz yıldızı ve kurbağa gibi canlılarda embriyo gelişimi az olan vitellüs bitinceye kadar yumurtadan, vitellüs bitince yaşadığı ortamdan besin ve oksijen alarak iribaşa dönüşür. İribaş suda gelişimini tamamlayarak yeni bir kurbağaya dönüşür.
Memeli yumurtalarında vitellüs çok yetersiz olduğundan embriyo gelişimi ana vücudunda başlatır ve tamamlar.
Gelişme hangi ortamda olursa olsun, erken gelişme evreleri, embriyo yapıları birbirine benzer. Daha sonraki bölümlerde, türlerin kendilerine özgü doku ve organların oluşması ile bu benzerlikler ortadan kalkar.
HAYVANLARDA YUMURTA TİPLERİ
Bir yumurtanın döllendikten sonra nasıl bölüneceğini taşıdığı yedek besin maddesinin (vitellüs) miktarı belirler. Vitellüsün sitoplazma içindeki miktarına ve dağılışına göre üç tip yumurta ayırtedilebilir.
1- İZÖLESİTAL: En ilkel yumurta tipidir. Az miktarda olan vitellüs bütün sitoplazmaya eşit olarak dağıtılmıştır. Örnek, Deniz kestanesi ve amfiyoksus yumurtaları ve memeliler. İzolesital yumurtalar döllendikten sonra ilk bölünmelerini boydan boya yaparlar.
2- TELOLESİTAL: Çok miktarda olan vitellüs, yumurtanın alt tarafında (vejetal kutupta) toplanmıştır. Sitoplazma animal kutuptadır. Örnek: Balık, kurbağa, sürüngen, kuş yumurtaları. Telolesital yumurtalarda, bölünmeler önce sitoplazmik bölgede başlar, vitellüs maddesi azaldıkça bölünen hücreler, azalan vitellüs bölgesine yayılır.
3- SENTROLESİTAL: Bol olan vitellüs yumurtanın ortasında toplanmıştır. Bunun etrafında ince bir sitoplazma tabakası bulunur. Örnek: Böcek yumurtaları. İlk bölünmeler önce kenar bölgelerde gerçekleşir, sonra azalan vitellüs bölgesine yayılır.
Segmentasyon ve Gelişmenin Erken Evreleri
Sperm çekirdeği ile birleşen yumurta (zigot) bölünme yeteneği kazanır. Zigotun hacmi değişmeksizin gittikçe küçülen hücrelere mitozla bölünmesine Segmentasyon denir.
Bölünme ile Zigot sitoplazmasındaki farklı faktörler sonradan hücrelerin nasıl gelişeceğini belirtir. Döllenmiş yumurtanın mitozla meydana getirdiği her bir hücreye “blastomer” denir.
Zigotun bölünme şekilleri, blastomerlerin büyüklükleri, vitellüs miktarına ve vitellüsün sitoplazma içindeki dağılımına bağlıdır.
Segmentasyonla meydana gelen ve aynı genetik bilgileri taşıyan eşit büyüklükteki hücre topluluğuna “Morula” denir.
Morula safhasından sonra hücre kitlesinin içinde bir boşluk meydana gelir. Hücreler lastik topa benzer bir şekilde boşluğun kenarına itilir. Boşluğun içine özel bir sıvı dolar. Bu evreye “Blastula” denir. Hücrelerde farklılaşma yoktur. Tüm hücreler içinde bulundukları çevre ile alış-veriş yaparlar.
Gelişmenin bundan sonraki bölümünde bir kısım hücreler blastula boşluğuna itilir. İçe doğru çöken hücreler üstteki tabaka ile birleşerek iki tabakalı bir embriyo teşekkül eder. Çöken hücreler embriyonun iç yüzeyini örter bunlara “Endoderm” dışta kalan hücre tabakasına “Ektoderm” denir. Embriyonun bu evresine “Gastrula” denir.
Gelişmiş çok hücreli organizmalarda ektoderm ve endoderm arasında ektoderm ve endodermden ayrılan hücrelerin oluşturduğu bir tabaka “Mezoderm” meydana gelir. Ayrılan hücrelerin bir kısmı da boşluklarda bulunan yıldızsı “mezenşim hücreleri” olarak kalır. Mezoderm ve mezenşim hücreleri çok yönlü farklılaşma gösterebilen özelliktedir.
Gastrula evresinde, organizmanın bütün doku, organ ve sistemlerini yapacak olan embriyo tabakaları meydana gelir. Embriyo tabakalarından organ sistemlerinin meydana gelmesine “Organogenez” denir.
