İlk Müslüman Türk Devletlerinin Genel Özellikleri Nelerdir?

İlk Müslüman Türk devletlerinde kültür, medeniyet, sanat, ordu, bilim, yazı, edebiyat, eserler, hukuk ve toprak yönetimi hakkında bilgi.

Minyatür

İlk Müslüman Türk Devletlerinin Genel Özellikleri

İlk Müslüman Türk devletlerinde hutbe okutmak ve para bastırmak bağımsızlık alametlerinden sayılmıştır. Devletin başında “Sultan” ünvanını taşıyan hükümdarlar görev almıştır. Sultanın başlıca görevleri ülkeyi adaletli bir biçimde yönetmek, halkın refahını artırmak, orduya komuta etmek, savaş ve barış gibi konularda kararlar vermek olmuştur.

Devlet işleri “Büyük Divan” adı verilen bir divan tarafından yürütülmüştür. Bu divanın başkanlığını Sultan yapmış, bazen de vezirler bu görevde yer almıştır. Büyük Selçuklularda ülke, hanedan mensupları arasında eyalet denilen bölümlere ayrılmış ve bu eyaletler iç işlerinde serbest, dış işlerinde merkeze bağlı bir şekilde yönetilmiştir. Eyaletlerde Melik denilen hanedan mensupları da Atabey denilen eğitmenler görev almıştır.

İlk Müslüman Türk devletleri ve Selçuklularda “Ülke hanedan üyelerinin ortak malıdır.” anlayışı benimsenmiştir. Bu durum hanedan üyeleri arasında sık sık taht kavgalarının yaşanmasına ve devletlerin kısa ömürlü olmasına neden olmuştur.

ORDU

İlk Türk – İslam devletlerinde orduların çoğunluğunu Türk kökenli askerler oluşturmuştur. Karahanlılarda devletin etnik yapısı Türklere dayandığı için ordu da tamamen Türklerden kurulmuştur. Çok uluslu bir yapıya sahip olan Gaznelilerde ise ordu savaş esirlerinden oluşan ve eğitim aldıktan sonra görevlendirilen Gulam (köle) adı verilen askerlerden oluşmuştur.

Gulam ordusu Selçuklularda da yer almış, bunun yanı sıra ordunun önemli bir bölümünü de ikta sisteminden gelen askerler oluşturmuştur. İlk Türk – İslam devletlerinde denizcilik ve donanma pek gelişmemiştir.

HUKUK

Türk – İslam devletlerinde hukuk, İslam dininin temel esasları üzerine şekillenen Şer’i hukuk ile adet, gelenek – görenek ve eski Türk töresine göre şekillenen Örfi hukuktan oluşmuştur. Yargı sisteminde Şer’i davalara “kadılar” askeri davalara ise “kadıasker“ler bakmıştır.

TOPRAK YÖNETİMİ

İlk Müslüman Türk devletlerinde topraklar üç bölüme ayrılmıştır:

Mülk Arazi: Mülkiyeti kişilere ait olan topraklardır.
Vakıf Arazi : Geliri hayır ve sosyal kurumlarının giderlerini karşılamak için ayrılan topraklardır.
Miri arazi : Mülkiyetinin devlete, kullanım hakkının vergi karşılığında halka, vergi gelirlerinin ise görev ve maaş karşılığında memur ve askerlere bırakıldığı topraklardır.

YAZI DİL VE EDEBİYAT

Karahanlılar, Türkçe’yi resmi dil olarak benimsemiş, yazışmalarda Uygur Alfabesi’ni kullanmıştır. Karahanlılar döneminde İslami dönem Türk edebiyatında önemli bir yere sahip olan ve Türkçe’nin gelişimine katkı sağlayan eserler oluşturulmuştur.

Bu eserler arasında;

KUTADGU BİLİG

Yusuf Has Hacip tarafından, her iki dünyada da mutluluğa kavuşmak için gidilmesi gereken yolu göstermek amacıyla yazılmış bir eserdir. Öteki dünyayı kazanmak için bu dünyadan elini eteğini çekerek yaşamanın doğru olmadığını söylemeye çalışan bilimin ve bilginlerin değerini ortaya koyarak onların rehberliğini esas alır.

Daima iyilik yapki, kendin de iyilik bul.
Bütün iyilikler bilginin faydasıdır. Bilgi ile göğe dahi yol bulunur.
Bütün halka içten gelen merhamet göster.
Akıl, senin için iyi ve verimli bir dosttur. Bilgi, senin için çok merhametli bir kardeştir.
Bu dünya renkli bir gölge gibidir, onun peşine düşersen kaçar, kaçarsan o seni kovalar.

DİVAN-I LÜGATİ’T TÜRK

Kaşgarlı Mahmut tarafından yazılmış ilk Türkçe sözlüktür. Türk dilinin en az Arapça kadar zengin olduğunu göstermek ve Araplara Türkçe’yi öğretmek için yazılmıştır. Kitapta Türklerin tarihi, kültürü, destanları ve efsaneleri yer almış, dönemin günlük yaşamından ekonomik hayatına kadar pek çok bilgiyi içermiştir. İlk Türk dünyası haritası da bu kitapta yer almıştır.

Gaznelilerde resmi dil Arapça, saray ve orduda Türkçe, edebiyat dili olarak Farsça kullanılmıştır. İranlı şair olan Firdevsi, Türk -Iran savaşlarını konu alan kitabı “Şehname” yi Farsça yapmıştır. Büyük Selçuklularda Farsça devletin resmi dili olarak benimsenmiş, saray ve orduda ise Türkçe kullanılmıştır. Selçukluların ünlü veziri Nizamü’l – Mülk devletin yönetim tarzını ve aksayan yönlerini ele aldığı “Siyaset-name“yi Farsça yazmıştır.

SİYASETNAME

Nizamü’l Mülk 1017 tarihinde Horasan’da doğmuş önemli bir devlet adamıdır. Büyük sanatkar ve bilginleri korumuş, değerli eserler yazmış ve hükümdarlara en doğru yolu göstermiştir. Yazdığı Siyasetname adlı eserinde, hükümdarlara ve devlet adamlarına bir çok örnek vererek yol göstermiş ve devlet yönetiminin çeşitli yönlerini incelemiştir.

BİLİM VE SANAT

Türk – İslam devletlerinin hükümdarları, İslam kültürünün daha da ileri gitmesi için her türlü gayreti göstermişler, bilim adamlarını himaye edip bilimsel çalışmalarını desteklemişlerdir.

Bu dönemde oluşturulan Nizamiye Medreseleri gibi medreselerde hadis, fıkıh, tefsir ve kelam gibi İslami bilimlerin yanısıra tıp, matematik, astronomi ve kimya ve tarih gibi fen ve coğrafya, tarih gibi sosyal dersler de okutulmuştur.

Bu dönemde yetişen bazı bilim adamları

Harezm: IX. yüzyılda yaşamış ünlü matematikçidir.

Farabi : Matematik, fizik, astronomi, felsefe ve mantıkla uğraşmış, Yunan filazoflarının düşüncelerinin İslam dünyasında yayılmasını sağlamış, Aristo’dan sonra ikinci öğretmen olarak tanınmış ve eserleri defalarca batı dillerine çevrilerek oralarda okutulmuş Türk bilginidir.

Biruni : Gazneliler döneminde yaşamış geometri, coğrafya, matematik, felsefe fizik gibi pek çok konuda yetişmiş bir bilgindir.

İbn-i Sina: Pek çok bilimle ilgilenen, özellikle tıp alanında gelişen eserleri yüzyıllarca Avrupa dillerine çevrilip, ders kitabı olarak okutulan Türk bilginidir.

Ömer Hayyam: Selçuklular döneminde yaşamış Celali takvimini hazırlayan bilim adamı ve edebiyatçıdır.

SANAT

Türk – İslam devletleri yaşadıkları coğrafyalarda birçok sanat eseri bırakmışlardır.
Orta Asya Türk kültürüne dayanan sanat anlayışı, islam dininin de etkisiyle gelişmesini sürdürmüştür.

Türklerde gelişen sanat dalları arasında aşağıdakiler gösterilebilir.