Osmanlı Devleti zamanında kullanılan ölçü birimleri nelerdir? Bu ölçü birimlerinin günümüzdeki adları ve karşılıkları listesi, özellikleri.
Osmanlı Ölçü Birimleri ve Günümüzdeki Adları
Türkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra 1931’de 1782 sayılı Kanunla uluslararası birimler zorunlu hale geldi ve eski ölçü birimleri 1 Ocak 1933’den itibaren yasaklandı.
Uzunluk ve Alan Ölçü Birimleri
| Uzunluk | ||
| İsmi | Değeri | Günümüzde karşılığı |
| nokta | 0.219 mm (0.0086 in) | |
| hat | 12 nokta | 2.63 mm (0.104 in) |
| parmak | 12 hat | 31.57 mm (1.243 in) |
| kerrab veya kırab | 42.5 mm (1.67 in) | |
| rubu veya urup | 2 kerrab | 85 mm (3.3 in) |
| ayak veya kadem | 12 parmak | 378.87 mm (1.2430 ft) |
| endaze | 650 mm (2.13 ft) | |
| arşın | 68 cm (2.23 ft) | |
| zirai | 2 ayak | 757.74 mm (2.4860 ft) |
| kulaç | 1.8288 m (6.000 ft) | |
| berid veya menzil | 600 ayak | 227 m (745 ft) |
| eski mil | 5,000 ayak | 1,894.35 m (1.17709 mi) |
| fersah | 3 eski mil | 5,685 m (3.532 mi) |
| merhale | 200 berid | 45.48 km (28.26 mi) |
| Alan | |
| İsmi | Günümüzde Karşılığı |
| eski dönüm | 919 m2 (9,890 sq ft) |
| büyük dönüm | 2,720 m2 (29,300 sq ft) |
Endaze nedir?
Osmanlı Devleti’nin zamanında kullanılan bu ölçü birimi, boyut olarak 65 santimetreye denk gelmektedir. Kelime kökü olarak Farsçadan gelen endaze kelimesi, “endahten” denilen kelimeden mastarla birlikte türetilen “endaz”( anlamı atmak ve ölçmektir) kelimesinin bitimine “-ha” ilavesinin eklenmesiyle oluşturulmuş ve “küçük arşın” anlamını taşıyarak kullanışmıştır. Bunun dışında Arapçada da “geometri” anlamına gelen endaze, “mühendis” kelimesinin de kökü olan “hendese” kelimesiyle ilişkili olarak türetilen bir kelimedir.
Osmanlı döneminde Osmanlı’nın haricinde başak çoğu devlette de uzunluk birimi olarak kullanılan endaze, Atatürk’ün getirdiği yenilikler ve devrimler sonrasında 1 Nisan 1931 tarihinde yürürlükten kaldırılmıştır. Endazeden sonra hala günümüzde de kullandığımız “metre” uzunluğu kullanıma sokulmuştur. Endaze de metrenin alt uzunluk ölçülerinden biri olarak kalmış ve bazı durumlarda arşınla birlikte kullanılan bir ölçü birimi olma konumundadır. Bunun dışında Türkçe’de daha çok eski Türkçe kullanıldığı zamanlarda yazarların anlatımlarında mübalağa sanatı (abartma sanatı olarak da bilinmektedir) kullanma ihtiyaçlarında yerine göre kullanılan bir mecaz anlatım olarak metinlerde yer alabilmekteydi. Örneğin; Attila İlhan’ın ” Birader, bir ağızlık kullanıyor; asgari bir endaze boyunda” cümlesinde endaze kelimesi kullanılarak ağızlığın boyunun anormal derecede uzun ve abartı bir boyutta olduğu belirtilmeye çalışılmıştır.
Kantar
Ağırlık ve Hacim Ölçü Birimleri
| Ağırlık | ||
| İsmi | Değeri | Günümüzde Karşılığı |
| kırat | 0.2004 g (1.002 carats) | |
| dirhem | 16 kırat | 3.207 g (0.1131 oz) |
| okka | 400 dirhem | 1.282 kg (2.83 lb) |
| miskal | 1.5 dirhem | 4.25 g (0.150 oz) |
| batman | 6 okka | 7.697 kg (16.97 lb) |
| kantar | 56.449 kg (124.45 lb) | |
| çeki | 4 kantar | 225.789 kg (497.78 lb) |
| Hacim | ||
| İsmi | Değeri | Günümüzde Karşılığı |
| şinik | 9.25 L (2.44 US gal) | |
| kile | 4 şinik | 37 L (9.8 US gal) |
Zaman Ölçümü
Osmanlı İmparatorluğunun geleneksel takvimi, çoğu Müslüman ülkede olduğu gibi, Hicri takvim idi. Bu takvim 622 yılında Hicret döneminde başlamaktadır ve her yıl, Miladi takvimde bir güneş yılından yaklaşık onbir gün daha kısa olan 12 aylık Arap ayı kullanılarak hesaplanmaktadır. Ancak, 1839’da, resmi konularda ikinci bir takvim kullanıldı. Rumi olarak adlandırılan yeni takvim de 622 ile başladı ancak yıllık süre 1840’tan sonra bir güneş yılına eşitti. Modern Türkiye’de, Miladi takvim, 1925 yılının sonuna kadar yasal takvim olarak kabul edildi.
