Büyük ve Anadolu Selçuklu dönemi uygarlığı ile ilgili genel bilgiler. Selçuklularda devlet yönetimi, ordu, toplum hayatı, din, dil, edebiyat ve sanat hakkında bilgiler.
Devlet Yönetimi. — Büyük Selçuklular’da da, Anadolu Selçukluları’nda da, devleti «Sultan» yönetirdi. Sultanlık babadan oğula geçerdi. Sultanın en büyük yardımcısı vezir’di. Devlet işlerine divan denen bir kurul bakardı. Divanın başkanı vezirdi. Devlet birtakım illere ayrılmıştı. Bu illeri emir’ler yönetirdi. Şehirlerin güvenlik işlerine subaşı’lar
bakardı. Bunlar, aynı zamanda bulundukları ildeki ordunun da başkomutanı sayılırlardı. Davalara da kadı’lar bakardı.
Ordu, Donanma. — Ordunun temeli tımarlı askerleri idi. Bunlar şehirlerde, kasabalarda otururlar, devletin kendilerine verdiği toprakların parasıyla geçimlerini sağlarlardı. Savaş zamanında, subaşıların komutası altında savaşırlardı. Ayrıca, bir de hassa ordusu vardı. Bu, aylıklı askerlerden kurulmuş, sürekli bir orduydu; yaya, atlı olmak üzere, iki bölüme ayrılmışlardı. Bunlardan başka, uç (sınır) beyliklerine yerleştirilmiş akıncı Türkmen boyları da vardı.
Selçuklu ordusuna sultan komuta ederdi. Ordu 4 ana bölümden meydana gelmişti:
1 — Yaya;
2 — Atlı;
3 — Lâğımcı (istihkâmcı);
4 — Mancınıkçı (topçu).
Anadolu Selçukluları, yükselme çağında denizciliğe de büyük önem vermişlerdi. Donanma işlerine, iki amiral bakardı. Bunlara emîr-üssevahil (kıyılar emîri) denirdi. Bu amirallerin biri Sinop’ta, biri de Antalya’da bulunurdu.
Toplum Hayatı. — Selçuklular, göçebe, şehirli, köylü olmak üzere, üç sınıfa ayrılmışlardı. Bunlar devlete vergi verirlerdi. Göçebeler hayvancılıkla geçinirlerdi. Köylerde, şehirlerde yaşayan ahali ise, tarım yapar, sanat, ticaret işleriyle, hayvancılıkla uğraşırdı. Sanatçılar da lonca (dernek) denen sanat topluluklarına ayrılmışlardı.
Din. — Selçuklular, İslâmlığın Sünnî ve Hanefî kolundandılar. Ayrıca, doğuda Şafiîler’le Alevîler de vardı. Selçuklu Türkleri Anadolu’da Sünni Müslümanlığı yaymaya çalışmış, Abbasi halifelerine saygı göstermişlerdir.
Dil, Edebiyat. — Selçuklular edebiyatta üç ayrı koldan yürüdüler: 1) Divan Edebiyatı; 2) Tasavvuf Edebiyatı; 3) Halk Edebiyatı.
Tasavvuf edebiyatında Mevlâna Celâlettin Rumî ile oğlu Sultan Veled en güzel örnekleri verdiler. Bu arada, halk düzeyinde türkçe tasavvuf şiirleri yazan ünlü şairler de yetişti. Bunların başlıcaları Yunus Emre, Dehhanî, Nesimî’dir. Bir yandan da, halk arasında kahramanlık hikâyeleri, destanlar yayılmıştı. Bunların en ünlüleri Seyit Battal Gazi, Ebu Müslim, Danişmentnâme, Cengiznâme’dir.
Önceleri ahali de, yazarlar da öz türkçe kullanıyorlardı. Ancak, sonradan farsça yazmak moda oldu. Selçuk hükümdarları, Türk adlarını bile bırakarak, Keykubat, Keyhüsrev gibi farsça adlar takınmaktan kaçınmadılar.
Fikir Hayatı, Bilim. — Selçuklular bilginleri, düşünürleri korur, gözetirlerdi. Anadolu’nun pek çok yerinde medreseler (yüksek okullar), kitaplıklar kurmuşlardı. Buralarda ders vermek üzere, Türkistan’dan, İran’dan, Suriye’ den, Mısır’dan pek çok bilgin getirtirlerdi. Bunlardan Mevlâna Celâlettin Rumî, Kirmanlı Evhâdî, Muhittin-i Arabi, Kayserili Davut büyük ün kazandılar.
Güzel Sanatlar, Mimarlık. — Selçuklular Anadolu’da baştan başa bayındırlık kurdular. Selçuklu yapı tarzında sayısız cami, medrese, hamam, kervansaray, yol, köprü yaptılar. Selçuklu yapı tarzı, özellikle, inceliği, zarifliği, uyumu ile dikkati çeker. Konya’daki Sahip Atâ, Karatay medreseleri ile İnce Minareli Cami, Kayseri’deki Sultan Hanı kervansarayı, Çifte Minareli, Hacıkılıç camileri, Darüşşifa (hastane), Sırçalı Kümbet; Sivas’taki Gök Medrese ile Darüşşifa, Niğde’deki Hüdavent Hatun Türbesi, Divrik’teki Büyük Cami, Amasya’ daki Darüşşifa Selçuklu sanatının en güzel örneklerindendir. Mimarlığın yanı sıra, süsleme sanatları da çok gelişmişti. Taş, mermer, tahta oymacılığı, çinicilik, yazıcılık çok ileriydi.
