Ses nasıl ilerler? Havada ve suda sesin ilerlemesi ile ilgili örnekler, sesin boşlukta ilerlemediğini ispatlayan deney ve örnekli anlatım.
Ses titreşimlerden meydana gelir. Fakat sesi kulağımıza getirecek bir şey lâzımdır. Ses boşlukta yol alamaz.
Bir elektrik zilinin çaldığını farzediniz. Zilin çanı titreşir. Çanın, böyle ileri geri hareketi, etrafındaki havada ses dalgaları meydana getirir. Bu ses dalgaları, az suya bir çakıl taşı attığınız zaman havuzun üstünde gördüğünüz dalgacıklara benzer. Fakat ses dalgaları ile havuzdaki dalgacıklar arasında iki önemli fark vardır. Suyun üzerindeki dalgacıkları görebilirsiniz, bunlar sadece suyun yüzeyinde hareket ederler. Fakat ses dalgalarını göremezsiniz, bunlar kendilerini bir şey durduruncaya kadar her yönden hareket eder.
Sesin havasız yerde yol almadığını gösteren bir deney vardır: Bir çalar saat kurulur. Bir cam fanusun içine asılır. Sonra hava boşaltma tulumbası ile bu cam fanusun içindeki hava boşaltılır. Saat çaldığı zaman duymazsınız, çünkü saatin sesi etrafındaki boşlukta yol alamaz.
Bazen yıldızlar patlar, fakat biz duymayız. Çünkü ses yıldızlarla bizim aramızdaki havasız boşlukta yol alamaz. Ses havada pek güzel yol alır. Havadaki uçağın sesini arada hava olduğu için çok iyi duyabiliriz.
Dağlara çıkanlar acaip şekilde bağırarak birbirlerine haber gönderirler.
Işık köşeleri dönmez, halbuki ses döner. Bir köşenin arkasında oturan .bir insanı göremezsiniz, fakat sesini duyabilirsiniz.
Futbol oyununda takım kaptanı veya hakem maça başlatırken bazen megafon kullanır. Bunu, sesinin meydana getirdiği ses dalgalarının her yöne dağılmayıp bir yönden gitmesini istediğinden yapar. Megafon bu işte ona yardım eder.Kulağımıza ulaşan seslerin çoğunu bize getiren havadır. Fakat sesi havadan başka şeyler de getirir. Bu şeylerin bazıları, sesi havadan daha iyi getirir.
Eskiden insanlar birisinin gelip gelmediğini öğrenmek için. kulaklarını yere dayarlardı. Yaklaşan ayak sesleri katı topraktan havadakinden daha iyi gelir.
Boş bir masanın üstündeki saatin sesi kulağınızı masaya dayadığınız zaman çok daha iyi duyulur. Şu halde tahta da sesi iletir. Sesi maden de iletir.
Başınızı suyun altında tutarak iki taşı birbirine vursanız kulaklarınıza çok kuvvetli bir ses gelir. Bu olay, suyun da sesi ilettiğini gösterir.
Çocuklar birbirleriyle teneke kutudan yaptıkları telefonla konuşurlar. İki teneke kutu çok gergin tutulan sağlam bir sicimle bağlanır. Çocukların bir tanesi teneke kutuyu ağzına tutarak konuşunca tenekenin dibini titreştirir. Bu titreşimler sicim boyunca yol alarak öteki teneke kutunun dibini de titreştirir.
Ses dalgalarıyle eğlenceli oyunlar yapılabilir. Meselâ, tenekeden yapılmış oyuncak bir köpeğe yüksek sesle seslendiğiniz zaman, köpek kulübesinden dışarı çıkabilir. Bunun sebebi şudur: Ses dalgaları oyuncağın üstündeki metale çarptığı zaman, metal titreşmeye başlar. Bu titreşim bir zembereği boşaltmağa yeter derecededir. Boşalan zemberek köpeği kulübesinin kapısından dışarı çıkartır.
Ses yavaş yol alır. Fakat koştuğunuz zamanki kadar değil. Ses en hızlı giden uçaktan daha hızlı gider. Fakat ışıkla karşılaştırılırsa sesin çok yavaş gittiği anlaşılır. Gök gürlemesi daima şimşek çaktıktan sonra duyulur. Şimşek çakmasından çıkan ışık gök gürlemesinden çok daha hızlı yol alır. Işık o kadar hızlı gider ki hızının derecesini tasarlamak zordur. Işık saniyede 300.000 kilometre yol alır. Bir, iki diye saymaya kadar dünyanın etrafında 7,5 defa dolaşmayı düşünebilir misiniz? Işık işte bu kadar hızlı yol alır.
Ses, havada saniyede bir kilometrenin üçte biri kadar hızla gider. Bir kilometre ötede şimşek çaktığını farzediniz. Işığın size gelmesi için hemen hiç zaman geçmediği halde gök gürlemesini duymanız için üç saniye geçmesi lâzımdır. Şimşek iki kilometre ötede çaksaydı gök gürlemesini duymanız için altı saniye geçmesi lâzım gelirdi. Bir vapurun düdüğü çaldığı zaman vapura çok yakın değilseniz düdüğü duymadan evvel buhar bulutunu görürsünüz. Şimdi artık ışığın sesten daha hızlı yol aldığını öğrendikten sonra sebebini de anlarsınız.
Bir çok kimseler sesi, telefon tellerinin getirdiğini sanırlar. Bu doğru değildir. Bu bir elektrik akımı işidir. Siz söyleyeceğinizi telefona söylersiniz. Elektrik akımı telin öteki ucundaki alıcı alete, söylediğinizi tekrar ettirir. Eğer ses telefon telleri boyunca gitseydi, uzak yerlerdeki kimselerle konuşmak için çok zaman geçmesi lâzım gelirdi.
Ankara’da olup ta İstanbul’da bulunan birileriyle konuştuğunuzu farzediniz. Siz «alo» diyeceksiniz. Arkadaşınızın sizin sesinizi İstanbul’dan duyması için iki dakika geçmesi lâzım gelecekti. Halbuki şimdi arkadaşınız sizin alo dediğinizi hemen hemen söylediğiniz zaman duyar. Elektrik de ışık gibi çok hızlı yol alır.
Eger sesiniz, İstanbul’daki arkadaşınıza duyuracak kadar yüksek olsaydı, sizi işitmesi için 26 dakika geçmesi gerekirdi. Bu 26 dakika sesin havadan gitmesi için gerekir. Fakat ses (telefon telleri gibi) madende çok daha hızlı yol alır. Ses, çelikte havadakinin on mislinden fazla yol alır. Suda havadakinden dört misli hızlı gider. Fakat ses çelikte yol aldığı zaman bile, ışıktan ve elektrikten daha yavaş yol alır denir.
