Benzeşme nedir? Türkçede tam ve yarı benzeşme nasıl olur? Tam ve yarı benzeşmenin örneklerle açıklaması, hakkında bilgi.
Benzeşme
Türkçenin ses yapısını etkileyen ses olaylarına her dilde rastlanır. Bu ses olaylarının temel amacı, konuşma sırasında sözcüğün kolayca söylenmesini sağlamaktır. Söyleyişi kolaylaştırmaya yönelik bu ses değişmelerini belirleyen kurala en az çaba kuralı denir.
Bu kurala uyan ses olaylarından en yaygını benzeşme adı verilen bir sözcükte bir sesin başka bir sesi kendine benzetmesi olayıdır. Benzeşme iki biçimde olabilir:
1- Tam benzeşme:
Bir sesin her bakımdan değişerek bir başka ses dönüşmesi olayına tam benzeşme denir. Tam benzeşme hem ünlülerde hem de ünsüzlerde görülür. Tam ünsüz benzeşmesi yalnızca konuşma dilinde kendini göstermektedir:
anlatmak → annatmak, bunlar → bunar, onlar → onar, yalnız → yanlız vb.
2- Yarı benzeşme:
Bir sesin yalnızca bazı nitelikleri açısından başka bir sese benzer duruma gelmesine yan benzeşme adı verilir.
Örneğin; aşağıdaki sözcüklerde görülen yan benzeşme, b-p, d-t, m-n, c-j seslerindeki ortak niteliğe dayanmaktadır. Bunlardan b-p çift dudak ve kapanma; d-t diş ve yine kapanma; m-n burun; c-j ise, damak ünsüzleri olarak ancak nitelikleri bakımından birbirine benzemektedir: abdest → aptes, çenber → çember, anbar → ambar, teşbih → tespih vb.
Yarı benzeşme konuşma dilinde de rastlanır: binbeşyüz → bimbeşyüz, binbir → bimbir, onbir → ombir vb.
Şimdiye değin verilen örneklerden de anlaşılacağı gibi, benzeşme iki yönlü olmaktadır:
• İlerleyici benzeşme, etkileyen sesin sözcük içinde etkilenen sesten önce gelmesiyle oluşan benzeşmedir: bunlar → bunar, motor → motor, müfti → müftü şemsiye → şemşiye vb.
• Gerileyici benzeşme: Sözcük içinde çıkış yeri sonra olan bir sesin, çıkış yeri önce olan sesi etkilemesiyle oluşan benzeşmeye de gerileyici benzeşme denir. Örneğin, o bir sözcükleri çıkarılırken önce /i/ nin etkisiyle /o/ sesi /ö/ olmuş sonra da öbür sözcüğü oluşmuştur. /i/ sesi, kendinden önceki /o/ sesine kendine benzettiği yani ön ünlüye çevirdiği için bu bir gerileyici benzeşmedir.
Aşağıdaki sözcükler de birer gerileyici benzeşme görülür:
bu ile → böyle, şu ile → şöyle, asker →: ekser, yatsı → yassı vb.
Aykırılaşma:
Aykırılaşma tam tersine, kimi zaman bir sözcükteki aynı ya da benzeri seslerden biri değişikliğe uğrar. Bu değişikliğe de aykırılaşma adı verilir. aşçı → ahçı, muşamma → muşamba, makkap → matkap vb.
• Göçüşme (Yer Değiştirme):
Sözcük içinde bazı seslerin yer değiştirmesi olayına göçüşme adı verilir: yaprak → yaprak, toprak → toprak, çömlek → çömlek, yalnız → yalnız, perhiz → perhiz vb.
