Ünsüz Uyumu Nedir? Örnekler

Ünsüz uyumu nedir? Ünsüz uyumunun kuralları, özellikleri, örnekleri, tablosu, ünsüz uyumu hakkında bilgi.

ÜNSÜZ UYUMU

Dilimizde 21 tane ünsüz vardır. Bu ünsüz sesleri özelliklerine göre tablo halinde şu şekilde gösterebiliriz.

1-Türkçe bir kelimenin sonunda b, c, d, g ünsüzleri bulunmaz. Bunların sertleri olan p, ç, t, k bulunur. Bu kural yabancı asıllı sözcükleri de geniş ölçüde etkilemiştir. Bu kurala, sözcük sonunda yumuşak ünsüzlerin sertleşmesi denir.

ÖRNEKLER:
Ağaç,
dolap,
geçit,
açık.

2-Ancak, bazı tek heceli sözcüklerde anlam farkını belirtmek için yumuşak ünsüzlerin yazılışı korunmuştur.

ÖRNEKLER:

ad (İsim) ——— at (hayvan)
hac (Kabe’yi ziyaret) ———– haç (put)
od (ateş) ———- ot (bitki)

3-Bazı tek heceli sözcükler (ğ) ünsüzü ile bitebilir.

ÖRNEKLER:

dağ, sağ, yağ

4-Türkçe’de sözcük sonlarındaki (p, ç, t, k) ünsüzleri ünlü ile başlayan bir ek aldıklarında yumuşar (b, c, d, ğ) ünsüzlerine dönüşür.

ÖRNEKLER:

kitap-a —–>> kitaba
kılıç-ı —–>> kılıcı
kanat-ı —–>> kanadı
borç-u —–>> borcu
balık-a —–>> balığa

UYARILAR

a) Özel isimler, ünlü ile başlayan ek aldıklarında yazıda yumuşama olmaz. Ancak söyleyiş sırasında sert ünsüz yumuşak okunur.

ÖRNEKLER:

Uşak’a (okunuşu: Uşağa)
Halide Edip’i
Ahmet’i

b) Bazı tek heceli Türkçe sözcüklerde de yumuşama olmaz.

ÖRNEKLER:

ip-i —–>> ipi
üç-ü —–>> üçü
suç-u —–>> suçu
at-ı —–>> atı

c) Yabancı asıllı sözcüklerde de kelime sonundaki sert ünsüz yumuşamaz.

ÖRNEKLER:

Cumhuriyet-i —–>> Cumhuriyeti
hukuk-a —–>> hukuka
sohbet-i —–>> sohbeti
millet-e —–>> millete

d) Dilimizde k ünsüzü yumuşayınca ğ olur. Ancak -nk ile biten sözcüklere bir ünlü getirildiğinde k ünsüzü yumuşar g olur.

ÖRNEKLER:

denk-i —–>> dengi
külünk-ü —–>> külüngü
renk-i —–>> rengi
bank-ı —–>> bankı (g’ye dönüşmemiştir.)
tank-a —–>> tanka (g’ye dönüşmemiştir.)

e) miting, Türkolog, morg, ring gibi yabancı sözcükler ünlü ile başlayan bir ek alınca g ünsüzü olduğu gibi kalır.

5- Dilimizde, sert ünsüzlerle (p-ç-t-k-f-h-s-ş) biten bir sözcüğe gelen ekler de sert ünsüzlerle (ç-t-k) başlar.

ÖRNEKLER: aç-tı, süt-çü geç-ti bak-tım bas-kı sokak-ta

UYARI: Üç-gen, dört-gen gibi sözcükler bu kurala uymaz.

6-Dilimizde, yumuşak ünsüzlerden (ğ, j, l, m, n, r, v, y z) biriyle biten bir sözcüğe gelen ekler de yumuşak ünsüzlerle (c, d, g) başlar.

ÖRNEKLER: Duvar-da, göz-cü, sev-gi.

ÖRNEK SORU:

1 Türkçe sözcüklerin sonunda (b, c, d, g) sesleri bulunmaz. Bunların yerine (p, ç, t, k) sesleri bulunur. Bu tür sözcülder ünlü ile başlayan ek almca, sözcük sonundaki sert ünsüz yumuşar.

Aşağıdaki cümlelerde altı çizili hangi sözcük bu kurala uymaz?

A) Güneş görmeyen çiçeğin yapraklan sarardı.
B) Çocuklar bahçedeki toprağı kazarak oynuyorlardı.
C) Hikaye kitabını bitirdiği için ödüllendirildi.
D) Kanadı kırık kuş bahçeye kondu.
E) Suçunun büyük olduğunu sonunda anladı.

Çözüm:

A, B, C ve D seçeneklerindeki altı çizili olan sözcüklerde sözcük kökünün sonundaki sert ünsüzler ünlü ile başlayan ek aldığında yumuşadığını görüyoruz. Ancak, E seçeneğinde “Suç” sözcüğü ünlüyle başlayan ek aldığı halde yumuşamamıştır. Çünkü tek heceli sözcükler genelde yumuşamaz.

ÜNLÜ-ÜNSÜZ UYUMU

Ünsüzlerde kalınlık-incelik yoktur. Ancak kalın ünlüyle kalın, ince ünlüyle ince söylenir. 21 ünsüzden 18’inin çıkış yerleri aynıdır. Sadece (k, g, 1) seslerinin çıkış yerleri çifttir. Bu sesler ince ünlülerle hece oluştururken ön damaktan, kaim ünlülerle hece oluştururken arka damaktan çıktığını görüyoruz.

Bu kural Türkçe’nin önemli kurallarındandır.

ÖRNEKLER:

Kalın ünlülerle: Kalalım, koyun, kaç, kırılacak, ağır.

İnce ünlülerle: Kelebek, üzgün, küçük, köylü.

UYARI: Dilimize girmiş bazı yabancı asıllı sözcüklerde aykırılıklar görülür, k, g, l kalın ünlülü hecelerde olduğu halde (A düzeltme) işareti ince okutuyor.

ÖRNEKLER: Kâr, sükût, selâm

SESİN ÇIKIŞ NOKTASI BAKIMINDAN BENZEŞMESİ

Kökeni yabancı olan bazı sözcüklerde iç seste b, p dudak ünsüzleri önündeki n ünsüzünü m’ye çevirir. Bu değişme imlada gösterilmelidir.

ÖRNEKLER:

anbar  —–>>ambar
penbe  —–>>pembe
tanbur  —–>>tambur
canbaz  —–>>cambaz

UYARI: Bir boğumlanma benzeşmesi olan bu değişme bazı yer adlarında ve birleşik sözcüklerde yazıya geçirilmez.

ÖRNEKLER:

Yer adları; İstanbul, Safranbolu
Birleşik sözcükler; Onbaşı, binbir, külhanbeyi