Yer yuvarlağının yapısı, yer yuvarlağını oluşturan katmanlar nelerdir? Yer kabuğu yapısı, katmanlarının özellikleri hakkında bilgi.
YER YUVARLAĞI’NIN YAPISI
Yer Yuvarlağı Güneş’in, Güneş de evrenin bir parçası olduğundan, Yer Yuvarlağı’nın oluşumu, Güneş Sistemi ve evrenin oluşumu ile açıklanabilir.
Güneş Sistemi’yle ilgili çeşitli teoriler ortaya atılmıştır. Bunlardan biri Kant-Laplace teorisidir.
19. Yüzyılın ortalarından itibaren bu teoriye itirazlar olmuş ve teori birçok yönüyle eleştirilmiştir.
Evrenin ve dolayısıyla Güneş Sistemi’nin oluşumuyla ilgili teorilerden en yeni ve en çok kabul göreni, Büyük Patlama (Big Bang) kuramıdır.
Büyük Patlama
Büyük Patlama Kuramı’nı ünlü ingiliz bilim adamı Stephen Hawking sistemleştirmiştir. Bu kuram günümüzde yaygın kabul görmektedir. Uzay çalışmalarıyla elde edilen son bilgiler de bu kuramı doğrulamaktadır.
Bu kurama göre evren, 15 milyar yıl önce çok yüksek sıcaklık ve yoğunluktaki bir yapıdan, büyük bir patlama sonucu oluşmuştur. Evren, bu patlama ile, aşırı sıkıştırılmış bir başlangıç durumundan hızla genleşerek sıcaklık ve yoğunluğunu büyük ölçüde yitirmiştir.
Galaksiler ve Güneş Sistemi’nin oluşumu Büyük Patlama’dan yaklaşık 10 milyar yıl sonra gerçekleşmiştir.
Bilgilerin sınırlı olması nedeniyle Büyük Patlama öncesi ve sonrası hakkında fazla bir açıklama yapılamamaktadır.
YER KABUĞUNUN YAPISI
Kendi ekseni çevresinde dönmesi sonucu; Yer küre, yüzeyden itibaren soğumaya başlamış, en üst kısmı tamamen soğuyarak sert yer kabuğu oluşmuştur. Bu yer kabuğu koruyucu bir görev gördüğünden iç kısımların da soğumasını önlemiştir. Bu nedenle yeryüzünden başlamak kaydı ile yerin merkezine doğru inildikçe önce her 33 m de 1 °C sıcaklık artmakta, belli bir düzeyden sonra bu artış ani bir yükselme göstererek birbirinden farklı sıcaklık ve yoğunlukta tabakalar görülmektedir.
Yer kabuğunun iç kısımları, deprem dalgaları ve başka yollarla incelenmeye çalışılmış, bu incelemelere dayanılarak yer kabuğunun iç içe geçmiş çeşitli tabakalardan oluştuğu saptanmıştır. Buna göre dünyamız,
• taş küre,
• manto
• çekirdek
adlı üç ana katmandan oluşmuştur.
Yer kabuğu, Dünya’yı dıştan kuşatan katı tabakadır. Taşlardan oluşan ve nispeten soğuk olan bu katman taş kürenin (litosfer) en üst katını oluşturur. Yer kabuğunun kalınlığı okyanuslar altında 5-10 km, karalarda ise 30-35 km arasında değişir. Dünya’nın yarı çapının yüzde birinden daha az kalınlıkta olan bu tabaka, daha çok silisyum ve alüminyumdan oluşmuştur. Bu nedenle taş kürenin bu üst kısmına sial da denilmektedir. Sial, granit bileşimindeki kayaçlardan oluşmuştur. Granit, kumtaşı ve kalker gibi hafif taşlar bu tabakayı oluşturan başlıca kayaçlardır.
Yer kabuğu’nun alt katmanı ise bazalt bileşimindeki kayaçlardan oluşmuştur. Yapısındaki silisyum ve magnezyum çokluğundan dolayı bu alt kısma da sima denilmektedir. Bu bölüm, üst katmana göre daha yoğundur ve daha ağır taşlardan oluşmuştur.
Yer kabuğunun üst kısmını oluşturan granitik kesim, okyanus diplerinde kesintilere uğrarken, bazaltik katman süreklilik gösterir ve okyanus tabanlarında da devam eder.
YER YUVARLAĞININ İÇ YAPISI
Yer yuvarlağının en dış kısmını oluşturan katı tabakanın altında manto denilen bölüm yer alır. Manto, yer çekirdeğinin örtüsü durumundadır. Yoğunluğu, taş küreye göre daha fazla olduğundan çok sıcak ve plastik yapıdadır. Yerküre hacminin % 80’ini manto oluşturur.
Manto’nun katı olan üst bölümü yer kabuğu ile birlikte taşküre olarak adlandırılır. Taşküre, levha denilen büyük parçalar halindedir. Bu parçalar, mantonun yoğunluğu daha fazla olan iç kısmı üzerinde âdeta yüzer halde bulunurlar. Levhaların, mantonun alt katmanı içindeki hareketleri sonucu kıta kaymaları, depremler ve volkanik olaylar meydana gelir.
Manto’dan sonra Yer Yuvarlağı’nın iç kısmını çekirdek oluşturur. Çekirdek bölümünün dış kısmı sıvı, iç kısmı ise katı haldedir. Çekirdekte sıcaklık 4500 – 5000°C’yi bulur. Yoğunluğu, Manto’nun iki katı olan çekirdeğin yapısında daha çok nikel ve demir olduğu kabul edilmektedir.
