Siyasi parti nedir ne demektir ve ne anlama gelmektedir. İnsanlar neden siyasi parti kurarlar ve siyasi partilerin amaçları nelerdir?
Belli bir siyasi ve iktisadi doktrini, ya da pratik bir devlet idaresi sistemini benimsayenlerin bir araya gelerek, bir program etrafında meydana getirdikleri topluluğa «siyasi parti» denir. Parti görüşleri, üyelerinin, taraftarlarının düşünüşleri, inançları dogmatik bir karakter taşır.
Parti kavramı, dört temele dayanır:
1.— Teşkilât: İdare edilenlerin devlet idaresine katılmalarını mümkün kılacak bir teşkilâtlanma zorunluğu vardır. Devlet idaresinde söz ve oy sahibi olmak istiyenler, idare edilenlerin toplamına nispetle ne kadar az olurlarsa olsunlar, sözlerini dinletmek, oylarını kullanmak için teşkilâtlanmak zorundadırlar.
2. — Toplumsal Zemin: Parti kuruluşu için, toplumdaki düşüncelerin, menfaatlerin çeşitlenmesi gerektir. Birbirlerinden farklı menfaatler olmadan siyasi parti kurulması için toplumsal bir zemin yok demektir. Tek partili ülkelerde bile, idare edilenler arasında farklı düşünceler bulunduğu tek partinin bu ayrılıkları örtmeye, önlemeye çalıştığı bilinir.
3. — Dayanışma: Aynı düşünceyi benimseyenler, menfaatleri aynı olanlar arasında adeta kendiliğinden bir dayanışma doğar. Bu dayanışma onlara, ortak düşüncelerini, menfaatlerini korumak için kuvvet, cesaret kaynağı olur. Çeşitli tehlikelere, hattâ maddi kuvvete karşı, bu dayanışmanın verdiği kuvvetle savaşırlar.
4. — Hürriyet: Parti faaliyetlerinin gelişmesi, parti hayatının dal budak salması, ancak hürriyet sayesinde olur. Hür bir ortam olmadıkça, gerçek siyasî faaliyetler de olamaz. Yalnız, hürriyet büsbütün ortadan kalksa bile yukarıda belirttiğimiz ilk 3 maddedeki şartlar varsa, partilerin varlığının önüne geçilemez. Çünki, partilerin, açıkça kurulup faaliyete geçtikleri gibi, gizlice vücuda getirilip saklı faaliyetlerde bulundukları da olur. Bundan dolayı partilerin kanunla tanınmış tüzel kişilikleri bulunması önemli değildir.
Tarihte Siyasi Partiler
Partiler, toplum içindeki farklı düşünce ve menfaat topluluklarıdır. Tarihi bir açıdan incelersek, Eski Yunanistan’da, Roma’da, egemenliği elinde bulunduran siyasi toplulukların varlığını görürüz. Ortaçağ’da Avrupa’da büyük ailelerin, hanedanların didişmeleri de parti ayrılıklarından başka bir şey değildir. İslâm dünyasındaki çeşitli tarikat, mezhep mensuplarının dini, siyasi savaşmaları da parti ayrılıklarından doğmuştur.
Yalnız, asıl partilere, modern devlette rastlanır. Gerçek anlamında siyasi faaliyet, modern devlette sağlanan hür toplumsal ortam içinde gelişmiştir. Siyasi partilerin hayatı, hür demokratik rejime bağlıdır. Demokrasilerde, siyaset hayatını, iktidar ve muhalefet partilerinin ortak gayretleri canlı tutar. İktidardaki parti, ya da partiler, bu mevkide tutunmak için; muhalefettekiler de oraya geçmek için, kanunların meşru sınırını aşmadan, savaşırlar. Her iki taraftakiler, programlarını gerçekleştirmenin yollarını araştırırlar, çabalarlar. Programlarında, partileri iktidardayken gerçekleştirecekleri icraat, ıslahat özetlenmiştir. Programlar, partilerin milletlerine karşı bir nevi taahhütlerini belirtir. İhtilâlci partilerin programlarında, iktidara geçince rejimi değiştirmek yerine, başka temellere dayanan bir rejim kurmak vaadi vardır.
Yalnız bir memleketin sınırları içinde faaliyet gösteren partilere, «milli partiler», birkaç ülkede faaliyette bulunanlara da «uluslararası partiler» denilir ki, bunların başında komünist partisi gelir.
«Sağ» ve «Sol» Partiler
Partiler, programlarında benimsedikleri siyasi ve iktisadi ilkelere göre, «sağ», «sol» diye ikiye ayrılır. Programları bakımından bu ikisinin arasında yer tutanlara da «merkez partileri» denilir. Parlâmentolarda başkanlık kürsüsünün sağ tarafında toplanan «sağ partiler» liberal, muhafazakâr, geleneklere, kurumlara bağlı, dinle devlet yakınlığının lehinde görüşleri olan ve çoğu zaman bağnazlığa da göz yuman (çoğunluğu bu durumu desteklemez) partilerdir. Sol taraftaki sıralarda oturan partiler ise, bir toplumsal, ekonomik demokrasinin gerçekleşmesine çalışırlar. Fakirlere yardım değil fakirliğin ortadan kalkması gibi insani değerlere inanırlar. Seçmeciliğe dayanan programları ile, iki topluluğun arasında bulunan, iki uçdaki düşüncelere hakemlik eden partilerin temsilcileri de kürsünün tam karşısında yer alırlar: Bunlar «merkez partileri»dir.
