Başlıca yüzey şekilleri ile ilgili olarak genel bilgi ve tanımlar. Dağlar, ovalar ve platolar ile ilgili olarak temel bilgi ve tanımlamaların yer aldığı sayfamız.
İç kuvvetlerden orojenez (dağ oluşumu), epirojenez, volkanizma yer şekillerinin oluşumunda ilk ve en önemli etkenlerdir. Ayrıca iç ve dış kuvvetlerin karşılıklı etkileri sonucu olarak da yeryüzü şekilleri bugünkü şekliyle ortaya çıkmış bulunmaktadır.
Yeryüzü şekillerinin tümüne birden topografya denilir. Topografya denildiğinde dağlar, ovalar, platolar gibi yerşekilleri akla gelmektedir.
Topografyanın üç Önemli elemanı vardır:
1) Yükselti: İklimin iki elemanı olan yağış ve sıcaklığı etkiler. Yağışlar belirli bir yükseltiye kadar artar. Yükselince sıcaklık düşer. Bunun sonucu olarak da yetişen ürünler, bitki örtüsü, akarsu rejimleri etkilenir.
2) Eğim: Yerleşme, tarım çalışmaları ve ulaşım yönünden insanları etkilemektedir. Örneğin Karadeniz kıyılarında fazla eğim küçük ve dağınık tarım alanlarının oluşumuna olanak tanımıştır.
3) Bakı: Dağların güneşe dönük yamaçları daha çok ısmır. Nemli rüzgarlara bakan yamaçlar daha fazla yağış alır. Bu ddrum, bitki örtüsü, ürünlerin olgunlaşması, yerleşme, kalıcı kar sınırı üzerinde etkili olur.
Dağlar
Yeryüzünün en yüksek ve en engebeli şekilleridir. Yaşlarına göre genç ve eski dağlar olmak üzere ikiye ayrılırlar. Eski dağlar birinci ve ikinci jeolojik zamanlarda oluşan aşınmalarla alçalmış dağlardır. Vadiler az derin, yamaçlar yatıktır. Genç dağlar üçüncü jeoİojik dönemde oluşan sarp yüksek dağlardır. Vadiler derin, yamaçlar diktir.
OLUŞUMLARINA GÖRE DAĞLAR
a) Tektonik Dağlar: Kıvrılma ve kırılma ile oluşmuş asıl büyük sıradağlardır.
Yeryüzünün en büyük ve yüksek dağ sıralarını oluştururlar.
b) Birikim Dağları: Volkanizma sonucunda oluşan dağlar, buzul bölgelerindeki moren tepeleri, çöllerdeki kumul tepeleri birikme ile oluşmuş yükseltilerdir.
c) Aşınım Dağları: Dış kuvvetlerin etkisi ve tabakaların yapısal özelliği nedeniyle oluşan eski peneplen kalıntılarıdır. Bunlara “tanık tepe” de denir.
Ovalar
Akarsuların yüzeyde aktığı, vadilerde derin yarılmamış düzlüklerdir. Çukurova gibi deniz yüzeyine yakın alçak ovalar olduğu gibi, Erzurum Ovası (1950 m) gibi yüksek ovalar da vardır.
Delta ovalan genellikle düzdür. Oysa dağ eteği ovaları dalgalı ve hafif eğimli bir yüzey halindedir.
Kurak bölgelerde ve nemli tropikal iklim kuşağında alçak düzlüklerin, ovaların insan yaşamı üzerindeki etkileri olumsuzdur. Orta kuşak ovaları insan hayatına en elverişli alanlardır.
Ovalar oluşum bakımından üç gruba ayrılır.
a) Birikinti Ovaları: Alüviyonların biriktirmesi ile meydana gelen; delta ovaları, taşkın ovaları, dağiçi ovalarıdır. Türkiye’de Çarşamba, Bafra, Büyük Menderes, Çukurova, Silifke Ovası gibi delta ovaları biriktirme ile oluşmuştur (Kıyı ovaları).
Kırılmalar sonucu tektonik çanaklarda alüviyonların birikmesiyle oluşan ovalar da bu gruba girer.
b) Aşınım Ovaları: Bunlar akarsuların aşınma dönemi sonunda oluşan hafif dalgalı, yarı düzlüklerdir (peneplen).
c) Yükselme Ovaları: Deniz veya göl diplerinin yükselmesi ve bir çanak teşkil etmesiyle meydana gelmiş “havzalar” bu gruba girer. Ergene ve Konya ovaları gibi. Bu ovaların temelleri yatay tortul kültelerdir.
Yükselmiş kıyılarda eski deniz dibinin (şelfin) meydana getirdiği düzlükler de bu gruba girer. Bunlara da kıyı ovaları denir.
Dağların kıyıya yakın ve paralel uzandığı bölgelerde kıyı ovaları fazla oluşamamış-tır. En az kıyı ovası Karadeniz Bölgesi’nde-dir. Türkiye’nin iç ovalan, batıdan doğuya doğru yükseklikleri artarak uzanırlar. Başlı-caları; Bolu, Düzce ovaları (600-700), Eskişehir (700-800), Acıpayam, Çivril, Bozova, Konya Ereğli (1000) Develi, Malatya, Ulu-ova, Elbistan, Erzincan, Muş, Yüksekova (1500-2000), Erzurum ovalarıdır.
Platolar
Derin vadilerle yarılmış düzlüklerdir. Vadi tabanıyla plato yüzeyi arasındaki seviye farkı çoktur (ovalarda azdır). Türkiye’de Çatalca-Kocaeli Platosu 100-200 m, Erzu-rum-Kars Platosu 1800-2000 m yüksekliktedir. Asya’da Pamir Platosu 5000 m. dir.
a) Biriktirme ile oluşan platolar: Volkanik platolardır. Lavların ve volkan küllerinin birikmesiyle oluşan, akarsularla yarılan Erzurum-Kars platosu böyledir.
b) Aşınma ile oluşan platolar: Akarsu aşındırmasının son şekli olan peneplen düzlüğü derin vadilerle yarılırsa bu çeşit platolar oluşur. İstanbul boğaz bölgesi böyledir.
c) Yükselme ile oluşan platolar: Kıvrımları oluşturan hareketlerin etkisiyle düzlükler kıvrılmadan toptan yükselirse bu çeşit platolar oluşur. Türkiye’de Güneydoğu Anadolu, ABD’de Kolorado platoları gibi.
Şekil – Bir vadi ve iki yanında lav platosu örneği: İç Anadolu’nun doğu bölümünde Zamantı Irmağı vadisi ve platolar. Bu vadi, 70-80 m. derinliktedir.
