Ansiklopedi nedir? Ansiklopedi kelime ve sözlük anlamı nedir? Nasıl ortaya çıkmıştır? Dünyanın ve Türkiye’nin ilk ansiklopedileri nelerdir?
Kaynak: pixabay.com
ANSİKLOPEDİ, bütün ilim kollarının en önemli taraflarını toplu halde göz önüne seren kitaptır. Eski Yunanca «enkuklospaedeia» kelimesinden gelir ki (en = içinde, kuklos = daire, paideia = öğrenme) «bilgi çemberi» anlamını verir.
İnsanlar kendileri ve çevreleri hakkında bilgi sahibi olmaya başladıktan sonra bunları yazarak kendilerinden sonra geleceklere bırakmayı, aynı zamanda başkalarına da öğretmeyi düşündüler. Böylece binlerce, yüz binlerce kitap yazıldı. Bilgiler bütün bu kitaplara dağılmış bulunuyor, bir konu hakkında bilgi almak isteyenler büyük güçlüklerle karşılaşıyordu.
İşte ansiklopedi fikri ilk olarak bu ihtiyacı karşılamak düşüncesinden doğdu. İnsanın bugüne kadar edindiği bilgilerin en seçme taraflarını bir araya getirerek derli toplu bir başvurma kitabı yapmanın çok faydalı olacağı düşünüldü.
Ansiklopediler aradığımız her konu hakkında bize toplu olarak bilgi verir. Zihnimizi kurcalayan «Kim?», «Neden?» «Nasıl?», «Ne zaman?», «Nerede?» gibi soruların karşılığını ancak bir ansiklopedide bulabiliriz. Lügatler sadece kelimelerin anlamını verdiği halde, ansiklopediler doğrudan doğruya konuyu işler, gerektiği zaman da (bu maddenin başında olduğu gibi) kelimenin anlamını verir.
Ansiklopedi Çeşitleri
Ansiklopediler birkaç esas üzerine hazırlanır: «Alfabetik ansiklopedi» bilgi konularını, başka bir tasnif sistemi göstermeksizin, harf sırasına göre verir. «Sistematik» veya «metodik ansiklopedi» ise her bilim kolunu topluca ve ötekilerden ayrı olarak verir. Ansiklopedik bilgilerle birlikte dilin bütün kelime hazinesini içine alan eserlere de «ansiklopedik sözlük» denir.
Ayrıca, bir tek bilim kolu için alfabetik olarak tertiplenen ansiklopediler de vardır. Bunlar «ekonomi ansiklopedisi», «tıp ansiklopedisi», «müzik ansiklopedisi» gibi, ait oldukları ilmin adıyla anılırlar. Zamanımızda ansiklopedilerin kazandığı önem üzerine hemen hemen her konuda ansiklopediler yazılmaya başlanmıştır.
Kaynak: pixabay.com
Ansiklopedinin Tarihi
Bütün bilgileri birkaç kitap içinde toplama konusunda ilk teşebbüs Eski Yunan bilgini Aristoteles (M. Ö. 384-322) tarafından yapılmıştır. Bu bakımdan ona «ansiklopedicilerin babası» denir. Aristoteles sadece mevcut bilgileri almakla kalmamış, aynı zamanda her konu hakkındaki fikirlerini de ese-
Aristoteles’ten sonra ikinci olarak ansiklopedik bir eser hazırlı-yan Eski Romalı yazarlardan Marcus Terentius Varro’dur (M. Ö. 116-27). Varro, hazırladığı dokuz ciltlik esere «Disciplinarium» adını vermiştir. Gene Romalı yazarlardan Marcianus Capella V. yüzyılda o zamanın bütün bilgilerini teşkil eden yedi ilmi bir tek kitapta topladı. İspanyol bilginlerinden Sevilla rahibi Isidore (560-636) bilgileri bir sıra halinde toplamak için teşebbüse girişti, otuz yıllık bir çalışma sonunda «Etymologiarum Libri XX» yi hazırladı. Bu eser yazarın ölümünden bin yıl sonrasına kadar kullanılmakta devam etmiştir.
Bu ilk eserler ayrı ayrı konulara ayrılmış değildi, doğrudan doğruya yazarın fikirlerine göre tertipleniyordu. Verilecek bilgileri ayrı konular halinde inceleyen ilk ansiklopedik eser ancak 1260 yılında yazıldı. Fransız din bilginlerinden Vincent de Beauvais kralın arzusu üzerine «Speculum Majus» u yazdı. Bu Latince başlık «büyük ayna» anlamına geliyordu. Ortaçağ yazarları, bütün bilgileri aksettirmesi bakımından ansiklopedi anlamına bu «speculum» (ayna) sözünü benimsediler.
Bugünkü anlamda ansiklopediler XV. yüzyıldan itibaren yazılmaya başlanmıştır. 1481′ de İngiltere’de İlk kitabı basan William Caxton ilk İngilizce başvurma kitabı olan «Mirror of the World» (Dünyanın Aynası) nı da yayınladı. Bu eser aynı zamanda ilk resimli ansiklopedidir. Adında ilk defa olarak «ansiklopedi» kelimesini kullanan eser 1541 yılında İsviçre’de yayınlandı.
Kaynak: pixabay.com
Doğuda Ansiklopedi
Doğu’nun en ilgi çekici ansiklopedileri Çin’de yazılmıştır. Kendi zamanlarının bilgilerini bir araya getiren ilk Çin ansiklopedileri VI ve VII. yüzyılların eserleridir. Bu ansiklopedilerin çoğu binlerce ciltliktir. 1725′ te yazılan bir Çin ansiklopedisi ise 10.000 cilttir. Bu eserin fihristi ve düzeltme cetvelleri de 80 ciltten fazla tutmaktadır. Yalnız, her cilt ancak 80 sayfadır.
Bugünkü ansiklopedi anlayışına yaklaşan ilk Arap ansiklopedisi Butrüsül-Bustanî’nin «Dairetül-Maarif» adlı eseridir. 1876’da basılmaya başlanan eserin baskısı 1900’e kadar devam etmişse de tamamı basılamamıştır. 1923-1925’te aynı adda Arapça on ciltlik bir eser yayınlamıştır. İran ansiklopedik eserleri ise daha çok birer kamus hükmündedir. Japonya’da Batı anlamıyla yazılmış birçok ansiklopediler vardır. Bunların en önemlisi 56 ciltlik «Dai Hakka Jiten» (Büyük Ansiklopedi) dir.
İlk Türk Ansiklopedileri
Türk tarihinin son zamanlarına kadar Batı anlamıyla bir ansiklopediye rast gelinmez. Ancak, başvurma kitabı olarak biyografi, bibliyografya ve tezkireler yazılmıştır. XVI. yüzyılda yaşamış olan Taşköprülüzade Ahmet Efendi’nin «Şakayık-ı Numaniye» adlı eseri Osmanlı devrinde yetişmiş bilginlerden bahseden ansiklopedik eserlerdendir. Bu esere daha sonradan ilâveler yapılmıştır.
Başvurma kitaplarımızın en önemlisi XVII. yüzyılda Kâtip Çelebi’nin yazdığı «Keşf-üz-Zünun an Esami-I-Kütübi ve l-Fünun» adlı eseridir. Bu eserde alfabe sırası ile 14.501 kitap gözden geçirilmiştir. Eser Arapçadır. Sonradan ilaveler yapılmış, Milli Eğitim Bakanlığınca bastırılmıştır.
Türkiye’de Batı anlamıyla ilk ansiklopedi yazma teşebbüsünde bulunan yazar, Ali Suavi‘dir. «Kamus-ül-Ulûm ve’l-Maarif» adlı eserini 1870 de Paris’te yayınladığı «Ulûm» gazetesine birer forma ekleyerek çıkarmaya başlamış, fakat Alman-Fransız Savaşı’nın patlak vermesi üzerine yayınına devam edememiştir.
1881 de Ahmet Rıfat Efendi’nin yayınladığı yedi ciltlik «Lûgaat-i Tarihiye ve Coğrafiye», adlı eser yalnız coğrafya ve tarih konularında bilgi vermekle kalmamış, pozitif bilimlere de yer ayırmıştır. Türkiye’de yapılan ansiklopedik mahiyette’ eser teşebbüslerinin çoğu yarım kalmıştır. Bu arada tamamlanan şu üç eseri saymak yerinde olur:
- «Sicill-i Osmanî»: 1890’da Mehmet Süreyya Bey tarafından yayınlanmıştır. Bu eserde geniş ölçüde Şemsettin Sami biyografik bilgi vardır.
- «Kamus-ül-A’lâm»: Şemsettin Sami’nin eseridir. Bugünkü anlayışa uygun bir tarih ve coğrafya kamusu olan bu 6 ciltlik eser 1899’da basılmıştır.
- «Osmanlı Müellifleri»: 1914’te basılmıştır. Bursalı Tahir’in eseridir. Adından anlaşılacağı gibi yazarları ve eserlerini incelemiştir.
Batı ansiklopedi anlayışına uygun olarak Türkiye’de basılan ilk eser 1932-1936 yılları arasında yayınlanan «Hayat Ansiklopedisi» dir. «Cumhuriyet» gazetesi tarafından yayınlanan bu eser Amerika’nın Compton’s Pictured Encyclopedia ve American Educator adındaki ansiklopedileri esas tutularak altı kişilik bir heyet tarafından hazırlanmıştır. Bu arada İbrahim Alâettih Gövsa’nın eseri olan ve «Yedigün» Müessesesi tarafından yayınlanan «Meşhur Adamlar Ansiklopedisi» 1933’te çıkmaya başlamış, beş yılda tamamlanmıştır.
Ansiklopedi Sözlük Anlamı
Ansiklopedi : Belli bir yönteme göre düzenlenen, bilim, sanat ve uğraş dallarının tüm bilgilerini ayrıntılı olarak bir arada bulunduran, genellikle birkaç ciltten oluşan kitap, bilgilik
“Bir uzmanla buluşacağı zaman ansiklopediyi açar, o konuyla ilgili maddeyi okur.” – S. Birsel
ayaklı ansiklopedi : Ayaklı kütüphane
“Ayaklı ansiklopedi! Ha! Kendimce, onlara karşı sağladığım üstünlük.” – E. Işınsu
