Çinko madeni nerelerde, hangi amaçlarla kullanılır? Çinkonun tarih boyunca ve günümüzdeki kullanım alanları ve yararları hakkında bilgi.
Çinko Kullanım Alanları
Çinko, kullanımının önem kazanması öteki metallerden daha sonraya rastlar. Çok eskiden beri bilinmesine karşın, elde edilen miktarlar çok az olduğundan çinkonun kullanım alanı pek geniş değildir.
Kullanım Tarihçesi
Bakır, kurşun, kalay ve demir gibi metaller oksitli filizlerin karbonla ısıtılmasıyla elde edilirler. Bu işlemin yöntemleri ve teknikleri tarihin çok eski dönemlerinde geliştirilmişti. Çinko oksitin indirgenmesi çinkonun kaynama noktasının (907°C) üstündeki sıcaklıklarda gerçekleştiğinden kullanılan fırınlarda erimiş metal üretmenin olanağı yoktu; fırınların daha yüksek ve soğuk bölümlerinde ancak, birkaç yoğun damla elde ediliyordu. Eski Yunan uygarlığında tal bu haliyle ve “yalancı gümüş” adıyla biliniyordu. İndirgeme ve yoğunlaştırma sırasında oluşan gaz koyu,havadaki oksijenle yeniden oksitlenmeden toplama tekniği ilk kez 1000-1300 yıllarında Hindistan ve Çin’de geliştirilmiştir.
15. yy başlarında çinko Çin’de para, vb. basımında kullanılıyordu. Batılı ülkeler uzun süre metali Asya’dan satın almak durumundaydılar. 1743 yılında ilk kez Bristol’de (İngiltere) uygun bir fırın silmiş ve ancak 18. yy sonlarında iri anlamda çinko üretimi başlamıştır, etim özellikle Belçika ve Polonya’da ay imbiğin (Belçika imbiği) geliştirilmesiyle başlamıştır. 20. yy larında uygun havuzlama tekniklerinin kullanılmaya başlanması bakır-kurşun-çinko-demir karışımı filizlerden yüksek dereceli çinko konsantrasyonlarının elde edilmesine olanak vermiş, böylece çinko endüstrisi büyük bir ilerleme göstermiştir. Elektrolitik işlemler 1917’de geliştirilmiştir. Bakır-çinko alaşımı olan pirinç, çinko metalinden çok daha önceleri biliniyordu. Pirinç, İÖ 1000 yıllarında bakırın karbon ve çinko oksit karışımıyla ısıtılmasıyla elde ediliyordu.
Günümüzdeki kullanımı
Başlıca endüstrileşmiş ülkelerde toplam çinko tüketiminin % 38’i galvaniz endüstrisine aittir. Bu uygulama başlangıçta birbirine ters gibi görünen iki özelliğe dayanır: Çinko koruyucu oksit tabakası nedeniyle paslanmaya dayanıklıdır; ancak çinko kaplama ve altındaki demir, bir çatlak ya da çizik nedeniyle nem alarak paslandığında demirden önce çinko etkilenecektir. Bu özelliğin nedeni demir, çinko ve su araya geldiğinde bir çeşit trokimyasal tepkime (pilde olduğu oluşturmasıdır. Burada çinko daha fazla negatif yüklü olduğundan daha çabuk oksitlenir. Demir ise çinkonun tümüyle değişmesinden (paslanmasından) sonra etkilenecektir. En sık kullanılan “çinkolama” yöntemleri sıvı çinkoya batırma, eritilmiş çinko püskürtme ya da ısıtılmış çinko tozuyla kaplamadır. Galvanizli çelik, çelik yapılar, çatı kaplama, oluk, havalandırma düzeneklerinde ve çoğunlukla motorlu taşıt yapımında kullanılmaktadır.
Başka bir önemli kullanım da (dünya tüketiminin % 23’ü) çinko döküm alaşımlarıdır. Bu alaşımlar oldukça dayanıklıdır. Dünya galvanizli çelik tüketiminin yandan fazlası otomobil endüstrisinde örneğin karbüratörlerde, makina parçalarında ve süsleme parçalarında ayrıca kapı kolu, anahtar, oyuncak, vb. olarak evlerde kullanılır. % 45 çinko içeren bakır alışımları (pirinç), üçüncü büyük kullanım alanını (yaklaşık % 20) oluşturur. Pencere çerçeveleri, musluk, vana, otomobil radyatörleri, boru, vb. için bu alaşım kullanılır.
Levha ya da tel biçiminde çinkodan Batı Avrupa’da özellikle çatı kaplamada ve oluk yapımında yararlanılır, ayrıca çinko levhalar akü kutusu, ofset levha yapımında da kullanılır. Dünya çinko üretiminin yaklaşık % 6’sı çinko oksit olarak kullanılır. Bunun yarısı lastik endüstrisinde (otomobil lastiklerinde % 5’e kadar çinkooksit bulunabilir) tüketilir. Çinko oksit ayrıca çinko içeren kimyasal maddelerin üretiminde çeşitli fotokopi kâğıtlarının duyarlı duruma getirilmesinde, kauçuk ve yağlı boyaların hazırlanmasında kullanılır.
