Dalga nedir? Dalga hareketi nedir? Dalga uzunluğu ve hızı, deniz dalgaları ve ölü dalgalar hakkında bilgiler. Denizde dalgalar nasıl meydana gelir?
Bîr maddenin zerrelerinden zerrelerine geçen yükselip alçalma hareketleridir. Bir dış etki sonunda meydana gelirler. En tipik dalga örneği suların yüzünde görülen kımıldamalar, yükselip alçalmalardır.
Dalgalar sadece sulara mahsus değildir. Bazı çeşit dalgalar gözle görülmezse de meydana getirdikleri etkilerle varlıkları anlaşılır. Bu gibi dalgalar bir yerden bir yere enerji taşırlar. Meselâ ses bir yerden bir yere «ses dalgaları» diye bilinen dalgalarla gider. Işık uzayda «ışık dalgaları» diye bilinen başka bir çeşit dalgayla yol alır. Sıcaklık dalgalar yardımiyle yer değiştirir. Radyo ve televizyon da «radyo dalgaları» sayesinde enerji taşırlar. Işık, sıcaklık radyo dalgalarına ışın yayan (radiant) enerji şekilleridir. Işın yayan başka enerji şekilleri de morötesi ışınları, X ışınları, gama ışınları ve kozmik ışınlardır.
Suda Dalgalar
Dalga hareketinin ne olduğunu anlamanın en iyi yolu bildiğimiz su dalgalarının hareketini incelemektir. Bîr havuza taş atılacak olursa suyuft yüzünü merkezden (taşın düştüğü yerden) çevreye doğru yayılan birçok çemberler kapladığı görülür. Su, merkezden kenarlara doğru gidiyor gibidir.
Göl ve denizlerdeki dalgaların başlıca sebebi rüzgârdır. Rüzgâr su zerrelerini yukarı doğru yükseltir. Yerçekimi bu yükselen suyu yeniden aşağıya doğru çeker. Suyun bu hareketi devamlı olarak komşu zerreleri hareket ettirir. Dalgalar kıyıya doğru akıyor-muş gibi görünür. Aslında dalgalar olduğu yerde yükselip alçalmaktadır. Dalgalı bir suya hafif bir madde, meselâ bir şişe mantan koymakta bunu ispat edebiliriz. Mantar dalganın hareketine uyarak aşağı yukarı inip çıkar, kıyıya doğru gitmez. Ancak denizdeki dalgalarda suyun dalga hızının % 1’i kadar bir oranla yer değiştirdiği bilinmektedir. Başıboş sandalların, denizdeki başka maddelerin sürüklenmesi bundandır.
Dalga Hareketi Nedir
Bir dalganın içinde hareket ettiği maddeye «ortam» denir. Su dalgalarında ortam sudur. Ortamın yer değiştirmediğini akıldan çıkarmamak lâzımdır. Yer değiştiren dalganın enerjisidir. Bu yer değiştirmeye «dalga hareketi» denir. Dalga hareketini şöyle bir örnekle daha iyi anlıyabiliriz:
Uzunca bir ipin bir ucunu bir yere bağlayıp öbür ucunu aşağı yukarı sallıyalım. İpin dalgalandığını, dalgaların da ipin bağlı olduğu yere doğru gittiğini görürüz. Aslında ip sadece alçalıp yükselmekte, yalnız dalga hareketi ilerlemektedir.
Bütün dalga çeşitlerinin bazı ortak özelliği vardır. Bütün dalgalar ancak bir ortam içinde hareket eder. Meselâ ses dalgaları hava, su, yahut katı maddeler içinde hareket eder. Bir ortam bulunmazsa bir yerden bir yere gidemez.
Işık, sesin aksine, tamamen boş uzayda (fezada) yol alır. Bütün dalga çeşitlerinin bir başka ortak özelliği de her dalganın öbürünü belirli bir aralıkla kovalamasıdır. Bu, her dalganın belirli bir uzunluğu olduğunu gösterir.
Dalga Uzunluğu ve Hızı
Dalga uzunluğunu da gene su dalgalarını Inceliyerek anlıyabiliriz. Bir dalganın iniş-çıkışı sırasında vardığı en yüksek yere «tepe» denir. İki tepe arasında bir alçak nokta meydana gelir. Bir tepe ile bir alçak nokta bir dalgayı meydana getirir. Tepeden tepeye veya alçak noktadan öbür alçak noktaya kadar olan uzaklığa «dalga uzunluğu» denir. Dalgalar sadece uzunlamasına değil, dikine de ölçülürler. Su dalgalarının yüksekliği tepeyle alçak nokta arasındaki yüksekliğin yarısına eşittir; yani su dalgalarının yüksekliği suyun normal yüzeyinden tepeye olan yüksekliktir. Bir dalganın tepesinin bir saniyede aldığı yola «dalga hızı» denir. Bir noktadan bir saniyede geçen dalga tepesi sayısına o dalgamı^«frekansı» denir. Aynı durumda bulunan tepeler veya alçak noktalara aynı «evre» de (fazda) denir.
Bir dalga dizisi her hangi bir maddeye çarparsa daiga yön değiştirir. İki dalga dizisi aynı yerden aynı zamanda geçerek birbirine karışırsa buna «girişme» denir. Dalga yükseklikleri aynı, evreleri birbirinin aksi olan iki çeşit ışık dalgası, girişirse birbirlerini yok ederler, karanlık meydana gelir. Gene, eşit yükseklikte, zıt evrede iki ses dalgası da birbirlerini yok ederler, ses ortadan kaybolur. Aynı evrede olan dalgaların girişmesi ise dalga yüksekliğini arttırır.
Deniz Dalgaları
Deniz dalgaları üzerinde çok eskiden beri incelemeler yapılmıştır. Bu dalgalar rüzgârlardan başka deniz dibindeki depremler, yanardağların patlamaları sonunda da meydana gelir. Deniz dalgalarının yüksekliği rüzgârın hızına ve süresine bağlıdır. Meselâ 30 deniz mili hızla esen bir rüzgârın meydana getireceği dalganın yüksekliği rüzgârın başlamasından altı saat sonra 3 m. yi bulur. Aynı rüzgâr 12 saat sürerse dalga yüksekliği 4 m. ye çıkar, rüzgâr 24 saat sürerse 5 m. yi geçer.
Şimdiye kadar okyanuslarda raslanan en büyük dalga yüksekliğinin 16,5 metre olduğu tesbit edilmiştir. Fırtına dalgaların tepesini uçurduğu için bundan daha yükspk dalgaya raslanmaz. İki dalga tepesi birbiriyle çarpışırsa deniz yüzünde düzensiz yüksek tepelerle derin çukurlar meydana gelir. Bu şekilde meydana gelen dalgalardan 24 metra yükseklikte olanlar görülmüştür.
Ölü Dalga Nedir?
Fırtına alanından uzaklaşan dalgalara «ölü dalga», denizin bu şekildeki dalgalı haline de «ölü deniz» denir. Fırtına alanından uzaklaştıkça ölü dalgaların uzunluğu artar, yükseklikleri azalır. Denizciler ölü dalgaların durumundan fırtınanın uzaklığını kestirirler. Düzensiz kısa ve yüksek dalgalar yakın bir-fırtınayı; düzenli uzun ve alçak dalgalar uzak bir fırtınayı haber verir. Bazı deniz yolcuları ölü denizin fırtınalı denizden daha tehlikeli olduğunu söylerler. Bunun sebebi, ölü denizde birdenbire kopan fırtınanın gemiyi aşağıdan yukarıya doğru sarsması, teknenin şiddetle yalpalamasına yol açmasıdır.
Açık denizlerden gelerek kıyıda çatlayan dalgaların büyük bir enerjisi vardır. Şiddetli fırtınalar kıyılarda bazan büyük zarara yol açar. Bir defasında Holânda’da Amsterdam Kanalı’nın giriş limanı olan Ijmuiden’de korkunç bir dalga 20 ton ağırlığındaki bir beton bloku 3,50 m. yükseğe kaldırmış, yüksekliği denizden 1,50 m. olan rıhtıma çıkarmıştır.
Dalgaların denizin altında da bir derinliği vardır. Şiddetli fırtınalarda bu derinlik 100 m. yi bulur. 100 m. den daha derinlerde dalgaların etkisi duyulmaz.
Denizde Dalgalar Nasıl Meydana Gelir?
Dalgalar su moleküllerinin’ yukarı, aşağı, sağa, sola salınımından meydana gelir. Salınım hareketi bir molekülden ötekine geçtiğinden dalga belirli bir yönde, tıpkı dokununca devrilen iskambil kağıtları gibi art arda ilerlemeye başlar. Buradaki resimde kalın ok dalganın yayılma yönünü, küçük oklar moleküllerin hareketini göstermektedir. Akıntı üstünde bulunan şeyleri sürükleyip götürür, dalga ise yalnız sallamakla kalır.
