Dünyanın İç Yapısı Hakkında Bilgi, Dünyanın Katmanlarını Gösteren Şemalar

0
Advertisement

Dünyanın iç yapısı ile ilgili bilgiler. Dünyanın iç yapısının şekli ve bu yapıların açıklamaları, yerkabuğunun malzemeleri ile yeraltı kaynakları hakkında da bilgiler.

Dünyanın Katmanlarını Gösteren Şemalar

Dünyanın iç yapısı ve derinlikleriyle ilgili bilgiler, deprem dalgalarının yerküre içindeki hareket özelliklerinden yararlanılarak elde edilmektedir. Deprem dalgalarının farklı yoğunluktaki katmanlar içerisindeki farklı dalga boyu hareketleri, dünyanın iç yapısının özelliklerini belirler. Dünya, kalınlıkları ve yoğunlukları farklı iç içe farklı bölümlerden oluşur. Bunlar dıştan içe doğru kabuk, manto ve çekirdektir.

1- Yerkabuğu:

Soğumuş, katılaşmış olan dıştaki bu bölüme Taşküre (litosfer) de denir. Kalınlığı karalar altında ortalama 30 – 50, okyanuslar altında ise 10 -15 km. kadardır. Başlangıçta ince olan kabuk, zamanla kalınlaşmıştır.

Dünyanın Katmanlarını Gösteren Şemalar

Dünyanın içinden yönelen kızgın madde sokulmaları ve yığılmaları, magmatik oluşmalar, yerkabuğunun oluşmasında ve kalınlaşmasında etkili olmuştur. Yeryüzünde dıştan (atmosferden) gelen etkiler, yerkabuğu üzerinde aşınmalar, madde sürüklenmeleri ve birikmelerle tortul tabakalar oluşmuştur.

Advertisement

Dışta ençok silisyum ve alüminyumdan oluşan yoğunluğu az (2,7) olan bölüme sial denir. Bunun hemen altında daha yoğun olan kata (3) sima (ençok si, mg.) denilmiştir. Yerkabuğundan derinlere inilince her 33 metrede sıcaklık ortalama 1° C artar. Buna jeoterm ısı basamağı denir.

2- Manto:

Litosfer (taşküre) nin altında 2900 km. derinliğe kadar uzanan, yoğunluğu 5-6 olan manto bulunur. Mantonun üst bölümü, sıcaklık ve basınç koşulları altında çok yavaş hareket eder. Bu hareketi sırasında üzerinde bulunan kabuk parçalarını da hareket ettirir. Kara parçaları bu hareket sırasında jeolojik dönemlerde bazen birbirine yaklaşmış kıvrım dağlarını oluşturmuş, volkanik etkinlikleri arttırmıştır. Bazen de birbirinden uzaklaşarak yeni okyanus çanaklarını oluşturmuştur. Alp – Himalaya dağları ile volkanik Japon adaları 3. jeolojik zamanda birbirine yaklaşıp çarpışan; Atlas Okyanusu ise yarılıp birbirinden uzaklaşan yerkabuğu parçalarının etkisiyle oluşmuştur.

3- Çekirdek:

Ortalama yoğunluğu 10 kadardır. Dünyanın en derin kısımlarını oluşturur (2900 -6370 km). Üst kısmına dış çekirdek denilir.. Bunun altında yoğunluğu 13 kadar olan çelik gibi sert iç çekirdek bulunur. Dünyanın 100 km. derinliğinde 1000° C olan sıcaklık, dünyanın merkezinde 5000° C kadardır.

Dünyanın Katmanlarını Gösteren Şemalar

YERKABUĞUNUN MALZEMESİ (TAŞLAR)

Taş (kayaç) yerkabuğunu oluşturan katı doğal maddelerdir. Taşlar ise minerallerden oluşur.

Mineral: Belirli bir kimyasal yapıya sahip olan ve yerkabuğunun asıl elemanı olan inorganik, doğal katı maddedir. En yumuşağı talk, en serti ise elmastır. Bütün taşların kökeni magmadır. Ancak bunların bir kısmı daha sonra değişik özellikler kazanmışlardır. Yerkabuğunda çok sayıda taş çeşidi vardır. Bileşimleri, yapıları, dokuları, oluşumları farklı olan taşlar üç ana bölümde toplanır.

Advertisement
  1. Püskürük (katılaşım) taşlar
  2. Tortul taşlar
  3. Başkalaşım (metamorfik) taşlar.

1 – PÜSKÜRÜK TAŞLAR:

Yeraltındaki magmanın, yerkabuğu içine sokularak veya yeryüzüne kadar çıkarak soğuması ile oluşan taşlardır. Bu taşlara mag-matik, volkanik veya katılaşım taşları (kayaları) da denir.

  • a) İç püskürük taşlar (Derinlik taşlan): Yeryüzüne çıkamayan magmanın yeraltında soğuması, katılaşmasıyla oluşurlar. Sert bir yapı taşı olan, Türkiye’de yaygın granit ile siyenit, diyorit bu türdendir.
  • b) Dış püskürük taslar (Yanardağ taşları): Püskürmeler yoluyla yeryüzüne çıkan magmanın kısa sürede soğuması, katılaşmasıyla oluşurlar. Andezit, bazalt bu türdendir.

Mika, kuvars, feldispat, olivin püskürük taşların bileşiminde en çok yer alan minerallerdir. Taşların özellikleri bu minerallere göre değişmektedir.

Dünyanın Katmanlarını Gösteren Şemalar

2-Tortul Taşlar:

Akarsu, rüzgar, buzul gibi dış güçlerin etkisiyle yeryüzünde koparılan maddelerin, ve canlı artıklarının çukurlarda birikmesi, katılaşması sonucu oluşan taşlardır. Üç bölüme ayrılırlar.

a) Fiziksel tortul taslar: Dağınık taş parçacıklarının birikmesi, basınç altında birbirine yapışması ile oluşurlar.

  • Konglomera, çakılların taşlaşmasıyla,
  • Kumtaşı kum tanelerinin taşlaşmasıyla,
  • Şist, kil çamurunun taşlaşmasıyla oluşur.

b) Kimyasal tortul taşlar: Sular tarafından kimyasal yollarla eritilerek çökelme ile oluşurlar. Örneğin; Karbondioksitli suların içinde erimiş bulunan kireç, karbondioksitin uçması ile çökelir ve traverten denilen kayalar meydana gelir. (Pamukkale ve Antalya’da) Kayatuzu ve Jips de bu türdendir.

c) Organik tortul taşlar: Canlı artıklarının birikmesi ve zamanla taşlaşması ile oluşurlar. Mercan kalkeri, tebeşir, maden kömürü, linyit bu türdendir.

Dünyanın Katmanlarını Gösteren Şemalar

3- BAŞKALAŞIM (METAMORFİK) TAŞLAR:

Püskürük veya tortul taşların; basınç, sıcaklık, kızgın lavlar ve gazların etkisiyle, özelliklerinin değişmesiyle oluşan taşlardır. Yapılarına bazen başka maddeleri de alırlar. Kayaların içinde yeni mineraller oluşur ve bütün elemanları kristalleşir.

Tortul bir kaya olan kalkerin başkalaşması ile mermer püskürük bir kaya olan granitin başkalaşmasıyla gnays, kuvarsın başkalaşmasıyla kuvarsit oluşur. Başkalaşmış taşlar kat kat oluşları ile tortul taşlara, kristalli oluşları ile püskürük taşlara benzerler.

YERALTI KAYNAKLARI

Yerkabuğunun, yapısı ve oluşumu ile yeraltı zenginlikleri arasında bağıntı vardır. Taşkömürü, linyit bitki artıklarının karbonlaşmasıyla organik yollarla oluşmuş yeraltı zenginlikleridir. Bakır, kurşun, krom, manganezin oluşumunda magmanın etkisi vardır.

Advertisement

Elmas, uranyum, grafit gibi madenler eski kıta çekirdeklerinde bulunur. Kaya tuzu, alçıtaşı (jips), potas, fosfat yatakları kurak iklim bölgelerinde buharlaşmanın fazla olduğu göl ve denizlerin tabanında kimyasal tortular olarak çökelmişlerdir. Yeraltı kaynaklarının dağılışı bu nedenle yeryüzünde farklılıklar gösterir.


Leave A Reply