Hakkın Türleri nelerdir? Hakkın türlerinin özellikleri, kamu hakları ve özel haklar, açıklaması, hakkında bilgi.
HAKKIN TÜRLERİ
Hakları doğdukları hukuk kurallarının mahiyetine göre “kamu hakları” ve “özel haklar” olmak üzere iki ana gruba ayırabiliriz.
Kamu hakları, kişilerle devlet arasındaki ilişkileri düzenleyen hukuk kurallarından, yani kamu hukukundan doğan haklardır. Yani kişilerin devlete karşı sahip bulundukları haklardır.
Özel haklar ise, kişiler ile kişiler arasındaki ilişkileri düzenleyen hukuk kurallarından, yani özel hukuktan doğan haklardır. Bunları “medeni haklar” şeklinde isimlendirmek de mümkündür.
1-Mahiyetlerine Göre Özel Haklar
a) Mutlak Haklar (ayni haklar)
Sahibine maddi veya maddi olmayan bütün mallar ile kişiler üzerinde en geniş yetkileri veren ve sahibi tarafından herkese karşı ileri sürülebilen haklardır.
aa) Mallar üzerindeki mutlak haklar
Mal, para ile ölçülebilen ve başkalarına devredilebilen şeylerdir.
aa1) Maddi mallar üzerindeki mutlak haklar (ayni haklar): Maddi mallar (eşya), elle tutulup gözle görülebilen şeylerdir. Maddi mallar üzerindeki mutlak haklara “ayni haklar (eşya üzerindeki haklar)” adı verilir. İkiye ayrılırlar:
* Mülkiyet hakkı: Sahibine tam ve geniş yetki veren bir ayni hak türüdür. Mülkiyet hakkı, sahibine (malike) o eşyayı kullanma, ondan yararlanma ve onunla ilgili her türlü maddi ve hukuki tasarrufta bulunma yetkilerini veren tam bir ayni haktır.
* Sınırlı ayni haklar: Sahibine mülkiyet hakkı gibi tam ve geniş yetki vermezler, sınırlı yetkiler tanırlar. Bunlar da kendi aralarında 3’e ayrılırlar:
• İrtifak hakları: Başkasına ait eşyayı kullanma veya ondan yararlanma yetkisi veren sınırlı bir haklardır. Ayni irtifaklar (geçit hakkı), kişisel irtifaklar (intifa hakkı ve oturma hakkı), karışık irtifaklar (üst hakkı) olmak üzere 3 türü vardır.
• Taşınmaz yükü: Bir taşınmaz malikinin, yalnız o taşınmazla sorumlu olmak üzere diğer bir kimseye bir şey yapmak veya vermekle yükümlü kılınmasıdır.
• Rehin hakları: Sahibine, alacağını borçlusundan alamadığı takdirde, rehin verilmiş olan şeyi sattırarak paraya çevirtmek suretiyle alacağını tahsil etmek yetkisini veren sınırlı bir ayni hak türüdür. Taşınır (menkul) rehni ve taşınmaz (gayrimenkul) rehni olmak üzere iki türü vardır.
Taşınmaz rehninin de, “ipotek”, “ipotekli borç senedi” ve “irat senedi” olmak üzere üç türü vardır.
aa2) Maddi olmayan mallar üzerindeki mutlak haklar
Maddi olmayan (gayrı maddi) mallar, zeka ve düşünce ürünü olan şeyler yani eserlerdir. Örneğin bilimsel eser, roman, şiir kitabı, heykel, beste, tiyatro eseri gibi. Bunlara “fikri haklar” da denir.
bb) Kişiler üzerindeki mutlak haklar
bb1) Kendi kişiliği üzerindeki mutlak hakları (kişilik hakları)
Bu haklar, bir kimsenin maddi, manevi ve iktisadi bütünlüğü ve varlıkları üzerinde sahip bulunduğu mutlak haklardır. Bunlar;
– Maddi bütünlük
– Manevi bütünlük
– İstisadi bütünlük
bb2) Başkasının kişiliği üzerindeki mutlak haklar ,
Örneğin “velayet hakkı”, “vesayet hakkı” gibi haklardır. Henüz ergin olmayan çocuklar üzerinde ana ve babalara tanınmış olan egemenlik hakkına velayet hakkı denir. Çocuk haksız olarak kendilerinden alındığı takdirde, ana ve baba bu haklarına dayanarak dava açmak suretiyle çocuğun kendilerine geri verilmesini sağlarlar.
b) Nisbi Haklar
Nisbi haklar, mutlak haklar gibi herkese karşı değil, ancak belli bir kişiye veya belli kişilere karşı ileri sürülebilen haklardır. Nisbi haklar özellikle borç ilişkilerinden doğarlar ve sahibine karşısındaki kişiden (borçludan) belli bir davranış biçiminde bulunmasını, yani bir şey vermesini veya bir şey yapmasını yahut da bir şey yapmamasını istemek yetkisini verirler.
2-Amaçlarına Göre Özel Haklar
a) Yenilik doğuran haklar (inşai haklar)
Hak sahibine tek taraflı bir irade beyanı ile yeni bir hukuki durum yaratmak veya mevcut bir hukuki durumu değiştirmek ya da mevcut bir hukuki durumu tamamen ortadan kaldırmak yetkisini veren bir özel hak türüdür. 3’ayrılır:
aa) Kurucu yenilik doğuran haklar
Hak sahibinin tek taraflı bir irade beyanı ile bir hukuki durumun kurulması sonucunu doğururlar.
Örneğin satım akdinde “icap”ın kabulü.
bb) Değiştirici yenilik doğuran haklar
Hak sahibininjek taraflı bir irade beyanı ile mevcut bir hukuki durumun değişikliğine yol açan haklardır. Örneğin, satış sözleşmesinde alıcının, satış parasının (semenin) indirilmesini veya malın ayıpsız benzeri ile değiştirilmesini talep hakkı gibi.
cc) Bozucu yenilik doğuran haklar
Hak sahibinin tek taraflı bir irade beyan, ile mevcut bir hukuki durumun ortadan kalkmasına yol açan afi haklardır. Örneğin, kira, hizmet ve adi şirket sözleşmelerinin taraflardan birinin tek taraflı beyanı ile sona erdirilmesi gibi (feshi bildirme = feshi ihbar). Vekilin istifası ve azli de bu haklardandır.
b) Alelade haklar
Kullanılmalarıyla yeni bir hukuki durum meydana getirmeyen haklardır. Örneğin, velayet hakkı gibi.
Velayet hakkının kapsamına çocuğa öğüt vermek, veya çocuğun mallarını yönetmek, onu temsil etmek hakları girer.
