Hayvanların sosyal davranışları nasıldır? Nasıl iletişim kurarlar? Kur yapma, çiftleşme davranışları, yavruların bakımı ve aile yaşamları.
Hayvanlar nasıl davranır ve davranışlarına ne yön verir? Aynı ya da farklı türlere mensup bireylerin katıldığı süreçleri düzenleyen ve kolaylaştıran belirli kalıplar vardır. Bunlar arasında üreme, yavru bakımı, iletişim, etkileşim, beslenme ve savunma sayılabilir. Sözkonusu kalıplar her şeyden önce vücut duruşlarını, hareketleri ve seslenmeleri belirler. Hayvanlar normalde belirli uyaranlara aynı kalıplaşmış yanıtla tepki verir. Örneğin, bir tilkiyle karşılaşan kirpi yuvarlanarak bir top halini alır. Davranışlar incelenirken, doğuştan gelen ve öğrenilen beceriler arasında temel bir ayrım yapılır.
KUR YAPMA, ÇİFTLEŞME VE YAVRULARIN BAKIMI
Karmaşık yapılı hayvanların hepsi sağlıklı döl vermek için en iyi eşi seçerken, özgün davranış (kur yapma, çiftleşme ve yavru yetiştirme) kalıpları gösterir.
Dişileri çekmek için gösterişli tüylerini kabartan bir erkek tavus
Kur yapma ve çiftleşme törenleri cinsel üremeyi, yani yaşam ağacının üst dallarında yer alan tüm hayvan gruplarının başvurduğu soyunu sürdürme stratejisini sağlar. Anne-babalar yavrularını besler, korur ve becerilerini onlara aktarır. Birçok tür açısından davranış kalıpları, aile grupları gibi ömür boyu güçlü kalabilen karmaşık sosyal yapılara da temel oluşturur.
Eş Arayışı
Her hayvan türü eş aramaya yönelik kendine özgü stratejiler geliştirmiştir. Kur yapmanın hedefi olası bir eşin ilgisini çekmektir. Birçok tür son derece özgün bir kur yapma kalıbını izler. Erkeğin gösterisi üç amaca hizmet eder: Dişinin aynı türden olduğunu anlamasını, bir eş olarak çekiciliğini ölçmesini ve yaklaşımını kabul ya da ret etmesini sağlar. Yavru yetiştirme gibi yoğun emek isteyen bir işin çoğunlukla ona düşmesinden dolayı, dişi yatırımının karşılığını verecek yüksek nitelikli bir eşi seçer.
Kur yapma horozlardaki ibik, geyiklerdeki boynuz ya da kızböcekleri ve kuşlardaki parlak renkler gibi görsel uyaranlara dayanabilir. Kuş ötüşü gibi işitsel çağrılara da başvurulabilir. Diğer kur yapma araçlarından biri feromon denen özgül kokulu maddelerdir; birçok böcek bunları kullanır.
Çiftleşme
Çiftleşme, spermin yumurtaya başarıyla aktarılmasını sağlar. Dölleme vücudun dışında veya içinde olabilir, iki durumda da erkeğin spermi dişinin yumurta hücrelerini döller.
Bu döl memelilerde annenin vücudu içinde, balıklar, ikiyaşayışlılar, sürüngenler ve kuşlarda ise annenin bıraktığı yumurtaların içinde olgunlaşarak embriyona dönüşür. Hayvan yavruları nispeten aciz olur ve anne-babanın bakımına gerek duyar.
Yavru Bakımı
Omurgasız, ikiyaşayışlı ve sürüngen türlerinin hemen hepsi yavrulara bakmayı yumurta bırakmak için uygun bir yer seçme ya da yaratma işiyle sınırlı tutar. Bu yer, yırtıcılara ve sert çevre koşullarına karşı koruma sağlayacak bir delik ya da yuva olabilir. Çok sayıda yumurta bırakmak en azından bazı yavruların hayatta kalmasını güvence altına alır. Buna karşılık, memeliler açısından yavru bakımı çok daha zorludur ve birkaç yıl ya da daha uzun sürebilir.
Aile Yaşamı
Aileler halinde uzun yıllar, hatta ömür boyu birlikte yaşam tarzı esas olarak memeliler arasında görülür. Yavrular çoğu kez sütten kesildikten sonra da anne-babanın yanında kalır; çünkü aile koruması hâlâ muhtaç durumdaki yavrular için avantajlıdır.
imparator penguenler yılda bir yavrular; yavru, anne-baba tarafından birlikte beslenir.
Yavruların uzun süre beslenmesi, hayatta kalma becerilerini etkin biçimde öğrenmesini sağlar. Sözgelimi, insan yavruları yürümeyi ve konuşmayı ebeveyn yardımıyla öğrenir; geliştirici deneyimleri onların yanında edinir. Yavru filler de birkaç yıl anneleri ve yakın akrabalarıyla birlikte kalarak, yiyecek bulmaya ve seçmeye yönelik etkili stratejileri öğrenir, imparator penguenlerde anne-baba, henüz küçük olan yavruların bakımını sırayla üstlenir.
SOSYAL DAVRANIŞ VE İLETİŞİM
Davranış kalıpları grup etkileşimini düzenler ve konum sırasını, beslenme önceliğini, yaşam alanı sınırlarını, grup içi işbirliğini ve toplu yaşamın diğer yönlerini belirler.
Özgül davranış kalıpları aynı türe mensup bireyler arasındaki ilişkileri düzenleyerek sosyal etkileşimi kolaylaştırır. Örneğin, kabul gören bir konum sırası ve beslenme önceliği sistemi, her yemek için değerli zamanın ve enerjinin boşa harcanmasına neden olacak kavgaları gereksiz kılar.
Yemek Hiyerarşileri
Her hayvan, konumunu diğer grup üyelerinin bildiği beden diliyle ve seslerle belli eder. Daha yüksek konumlu hayvanlar dişlerini gösterme ve tıslama (aslanlar) ya da saldırganca gagalama (tavuklar) gibi davranışlar gösterir. Düştük konumlu hayvanlar ise başını eğme ve bakışını kaçırma gibi boyun eğici hareketlerde bulunur. Çatışma ancak hiyerarşide önemli değişiklikler olunca gerekli hale gelir; bu durumda bile çoğunlukla kanın dökülmediği sembolik kavga biçimine bürünür.
Birçok grup davranışı kalıbı, diğerleri aleyhine en yüksek konumlu hayvanı kayırma izlenimini verir. Üstün erkek avdan en büyük ve en besleyici payı alabilir. Dahası, genellikle birçok dişiyle çiftleşerek üremeyi sağlayan tek erkektir; bu, sonraki kuşağa en uygun genlerin aktarılmasını güvence altına alır.
Diğer bazı davranış kalıpları açıkça bireye yük getirirken, gruba yarar sağlar. Örneğin, dahil olduğu grubu tehlike karşısında uyarmak için ıslık çalan dağsıçanı, bu hareketi ile avcının dikkatini üzerine çekmiş olur, işbirliği davranışı grup halinde avlanan kurtlarda da görülür. Gösterilen ortak çabadan tüm grup üyeleri faydalanır.
Grup İçinde Öğrenme
Sosyal davranış ancak kısmen kalıtımla geçer; çünkü yavrular anne babayı ve diğer erişkinleri izlemekten güçlü biçimde etkilenir. Tek başına büyütülen hayvanların davranış bozuklukları sergilediğini ve ayrı yetiştirilen ikizlerin aynı genleri taşımakla birlikte farklı davrandığını gösteren çeşitli çalışmalar vardır.
İletişim
Bir gruptaki etkili iletişim sosyal yaşamın işleyişi için bir önkoşuldur. Bilgiler görsel, işitsel, kimyasal ve hatta elektriksel sinyallerle aktarılır. Karıncalar ve arılar gibi sosyal böceklerin karmaşık iletişim sistemleri vardır. Arıların meyve ağacı ya da çiçekli çayır gibi çekici bir besin kaynağına uzaklığı ve gidiş yolunu bildirmesi böyle bir sisteme dayanır. Oradan dönen işçi arılar kovan arkadaşlarına yönü göstermek için uçarak dans eder. Hareketlerinin hızı uzaklığı, düşey düzlemden sapma ise yönü gösterir. Arılar bulunacak yiyecek türüne ilişkin bilgileri kokularla bildirir.
Doğuştan Gelen ve Öğrenilen Davranışlar
Günümüzde süren hararetli tartışma konularından biri doğuştan gelen ve öğrenilen davranışların görece önemidir. Çoğu davranış kalıbının hem genetik, hem de sonradan edinilmiş bileşenler taşıdığı artık genel kabul görmektedir, insan yavruları ellerine dokunulduğunda gülümseme ve kavrama refleksi gösterme gibi doğuştan gelme davranışlar sergiler. Ancak bu kalıplar genellikle öğrenmeyle yetkinleşir. Sözgelimi, ağaçkakan yavrularında küçük dal parçalarını toplama gibi doğuştan gelme bir eğilim vardır; ama bunları alet olarak kullanmayı öğrenmeleri gerekir.
Değişik öğrenme türleri, alıştırma, taklit ve sezginin yanısıra başarı ve ödül yoluyla ders almayı da kapsar.
