Mıknatıs ve Mıknatıslanma Nedir?

Mıknatıs ve mıknatıslanma ile ilgili olarak konu anlatımlarının yer aldığı yazımız. Pusula neden hep kuzeyi gösterir? Mıknatısların birbirine etkisi nasıldır?

Hepimiz biliriz, pusula yön gösteren bir araçtır. Gemilerde, uçaklarda kullanılır; kara yolculuklarında bile işe yarar. Gideceğimiz yönü kestirmek için pusulaya bakarız. Pusulanın hareketli iğnesi hep kuzey-güney doğrultusunu gösterir. Biz de kuzeyi pusuladan öğrendikten sonra gideceğimiz yönü kolayca buluruz. Çünkü yola çıkmadan önce ne kadar kuzeye, kaç derece batıya… gideceğimizi harita üzerinden hesaplamışızdır. Şimdi aklımıza bir soru geliyor:

• Pusulanın iğnesi neden hep kuzey-güney doğrultusunu gösterir?

MIKNATIS NEDİR?

Bu soruyu açıklayabilmek için mıknatıslık nedir, mıknatısların özellikleri nelerdir, bilmemiz gerekir.

Çelik bir makasın toplu iğneleri çektiğini hepimiz biliriz. Bu deneyi istediğimiz zaman kolayca yapabiliriz de. Buna karşılık iğnelere bir demir parçasını yaklaştırsak, demir iğneleri çekmez. Demek ki çelikle demir arasında iğneleri çekip çekmeme bakımından bir fark vardır. îşte:

• Demir parçalarını, tozlarını kendine çekme özelliği olan cisimlere, mıknatıs denir. Çelik parçası tam bir mıknatıs örneğidir.

MIKNATISIN KUTUPLARI

Çelik bir çubuk alıp incelersek mıknatıslığın özelliklerini de incelemiş oluruz. Yalnız, daha iyisi, özel olarak yapılmış bir mıknatısı incelemektir. Mıknatıs çubuğunun iki ucu olacaktır elbette. Bu uçlara mıknatıs kutupları denir. Kutuplar çekme özelliği en çok olan noktalardır. Mıknatısın ortasına yaklaştıkça çekme gücü azalır.

İnce, küçük bir mıknatıs alırsak, bunu tam orta noktasından bir iplikle asıp serbest bırakırsak, mıknatıs iğnesi kuzey-güney doğrultusunu alır. Bu yaptığımız ilkel bir pusuladır. İşte, mıknatısın yeryüzündeki Kuzey Kutbu’na dönen kutbuna (ucuna) kuzey kutbu denir. N harfiyle gösterilir. Mıknatısın yeryüzündeki Güney Kutbu’nu gösteren kutbu ise güney kutbu adını alır, S harfiyle gösterilir.

MIKNATIS MADENİ MANİSA’DA BULUNDU

Kimi cisim, çelik gibi, kendiliğinden mıknatıstır. Magnetit adı verilen, bir demir bileşiği mıknatıs özelliği taşır. Bu taş ilk olarak yurdumuzdaki Manisa yöresinde bulunduğu için bu adı almıştır.

MIKNATISLANMA NEDİR?

Kimi cisimler ise mıknatıs haline getirilebilir. Bir örnek:

§ Kuvvetli bir mıknatısın yanma bir demir çubuk koyalım. Önceden mıknatıs olmayan demir çubuk, mıknatısın yanında kalınca, mıknatıs olur. Bu olaya etkiyle mıknatıslanma denir.

§ Her mıknatısın çevresinde bir etki alanı vardır. Bu alana da magnetik alan adı verilir.

Demek ki:

§ Demir gibi birtakım cisimleri bir mıknatısın magnetik alanına sokarsak onlar da mıknatıs haline gelirler. Alandan çıkarırsak, demirin mıknatıslığı gene kaybolur.

Başka bir mıknatıslama yolu da şudur:

§ Demirin üzerine bir elektrik teli sarıp telden bir elektrik akımı geçirilir. Akım geçtiği sürece demir mıknatıs olur; akım kesilince, mıknatıs özelliğini yitirir. Buna da elektrikle mıknatıslanma denir.

Bu deneyi demir yerine çelikle yaparsak akım kesildikten sonra da çeliğin mıknatıs özelliklerini koruduğunu görürüz.

• Mıknatısların Birbirine Etkisi

Bir mıknatısın magnetik alanı içine

demir tozlarını koyarsak, mıknatısın tozları çektiğini, ya da çekmeye çalıştığını öğrenmiştik. Peki, büyük bir mıknatısa, ortasından asılmış küçük bir mıknatısı yaklaştırsak ne olur acaba?

îki mıknatıs arasında gene bir çekme, ya da itme kuvveti doğar. Burada şöyle bir durumla karşılaşırız:

• Aynı adı taşıyan kutuplar birbirini iter, değişik ad taşıyan kutuplar birbirini çeker.

Bir örnek:

§ Büyük mıknatısın kuzey kutbuna küçük mıknatısın kuzey kutbunu yak-laştırırsak, küçük mıknatıs itilir. Güney kutbunu yaklaştırırsak bu kez küçük mıknatıs çekilir.

• Yer yuvarlağının Mıknatıslığı.

Yeryuvarlağı (dünya) da bir mıknatıs gibidir. Kutupları vardır ve çevresinde bir magnetik alan yaratır.
Bu koca mıknatısın kutupları, Kuzey, Güney Kutupları yakınında bulunur. Yeryuvarlağının bütün çevresi de yerin magnetik alanı etkisindedir.

İşte pusulalar bu yüzden kuzey-güney doğrultusunu alır. Pusulanın küçük mıknatıs iğnesi yerin magnetik alanı etkisinde kalır. Ters kutuplar birbirini çekeceği, aynı kutuplar da birbirini iteceği için pusulanın kutuplarına birer kuvvet uygulanır, bu kuvvet pusula iğnesini hep kuzey-güney doğrultusuna getirir.

• Yerin mıknatıs etkisi olmasaydı pusula iğnesi kuzeyi göstermezdi.