Nehir nedir? Nehirler nasıl oluşur, özellikleri nelerdir? Nehirlerin yapısı, yeryüzü şekillerine etkisi, su baskınları hakkında bilgi.
NEHİR [Irmak]
Su, dere, çay gibi akarsuların en büyüğüne «nehir» (ırmak) denir. Nehirler daima daha büyük bir suya doğru akar, ona karışırlar. Bu su ya deniz, ya göl, ya da daha büyük bir nehir olabilir. Pek seyrek olarak, suyu çok geçiren topraklarda, nehirler toprağın altına girer, oradan akmasına devam eder; bazı kayalık bölgelerde de çatlaklardan yeraltına inen nehirler, ileride, yeniden yeryüzüne çıkar. Böyle birkaç defa yere girip çıkan nehirler vardır. Öte yandan, çok sıcak, kurak bölgelerdeki nehirler bazen tamamen kuruyup yok olurlar.
Bir nehir hakkında öğrenilebilecek şeylerin hemen hepsini yağmurlu bir günde bozuk bir yolu seyretmekle görebiliriz. Yağmur taneleri, yere düşünce, birleşerek, incecik bir yoldan akmaya başlar, sonra bunların birkaçı birleşerek daha büyük bir akıntı meydana getirir. Bu büyük akıntılar yolun eğimli yanlarında toplanarak bir büyük akarsu olurlar. Bu akarsu da kanalizasyon çukuruna dökülür. Bir yağmur sonunda bozuk, toprak bir sokakta meydana gelen incecik su akıntıları, kendilerine özel yollar açarlar. Bunların hepsi bir küçük yükseltiyle birbirinden ayrılmıştır. Hepsi de toprağın eğiminden giderler. İşte, nehirlerin de, ne kadar büyük olursa olsun, hepsinin meydana gelişi böyle olur.
Nehirlerin, içinde aktıkları yere «nehir yatağı», bu yatağın iki yanına «kıyı» denir. Nehrin «sağ kıyısı», yüzümüzü akış yönüne döndüğümüzde sağda kalan kıyıdır. Nehirlere katılan akarsulara «nehrin kolları» denir. Nehrin suladığı bölgeye, yani kendisini meydana getiren suları topladığı yerlerin tamamına «havza» denir. Nehirlerin denize döküldüğü yerde «çatalağız» (delta) meydana gelir.
Nehirler karaların içerilerinde, dağlık, tepelik bölgelerden doğar. Genel olarak, nehirlerin kaynağı ya bir pınar, ya da eriyen bir buzuldur. Buradan doğan su, aktıkça başka sularla birleşir, böylece gittikçe büyüyen bir akarsu meydana gelir.
Nehirlerin kaynağa yakın yerlerdeki akışı hızlıdır. Buralar yüksek olduğu için, eğimden dolayı suların hızlı akışı derin vadiler açar. Nehir, dağlık kesimleri geride bırakınca, akımın orta yerine girmiş olur. Artık akıntı eski hızını kaybetmiştir. Suların dağlardan sürükleyip getirdiği kumlar, çakıllar nehirlerin orta ve aşağı akıntı bölgelerinde birikmeye başlar. Büyük nehirlerin bu kesimlerinde biriken «alüvyon» (lığ)lar yer yer adacıklar meydana getirir.
Nehirler ovada akmaya başlayınca, akıntının yavaşlığı yüzünden engelleri sürükleyip götüremez, kıvrımlar yapmak zorunda kalırlar. Bu kıvrımlara «menderes» denir. Menderes hareketleri vadinin genişlemesini, verimli alüvyon ovalarının doğmasını sağlar. Nehirler akış yolları boyunca önemli aşındırmaya da yol açarlar.
Nehirlerin taşıdığı suların çokluğu havzalarının sulak olup olmamasına, yağışların azlığına, çokluğuna bağlıdır. Genel olarak, yağış mevsimlerinde, karların erimesi sırasında nehirler çok su taşır, yer yer su baskınlarına yol açar. Bazı nehirlerin kabarma, alçalma süreleri bellidir. Buna karşılık, bazılarının seviyesinde yıllarca fazla bir artış görülmezse de, hiç umulmadık bir anda kabarırlar, suları çevreye taşar. Bunun gibi su baskınları daha çok beklenmedik yağmurların yağması, hele bu yağmurların eriyen karların üzerine gelmesi sonunda olur.
Su Baskınlarından Korunma
Nehrin yatağı akan suları taşımaya yetmezse sular kıyılarından taşarak alçak yerlere yayılmaya başlar. Su baskınlarında sık sık mal ve can kabı olduğu için, bunun çeşitli yollarla önüne geçmeye çalışılır. Nehrin yatağındaki birikintileri kaldırmak, bazı bölgelerde kıyıyı yükseltmek, nehri besleyen suların aktığı yamaçları ağaçlandırarak akıntının şiddetini azaltmak su baskınlarından korunmak için başvurulan tedbirler arasındadır.
Su baskınlarından korunmanın en kestirme yolu akıntının çok olduğu zamanlarda suyun bir kısmının nehir yatağından akmasını önlemektir. Bunun da iki usulü vardır: Ya suyun bir kısmı başka bir yatağa akıtılır, ya da nehir yatağına barajlar yapılarak fazla suyun bir kısmının birikmesi sağlanır.
Su baskınlarından az zararla kurtulmanın bir başka yolu da, baskını daha önceden haber alabilmektir. Bunun çeşitli usulleri vardır. Bu usullerden biri nehrin yukarı yataklarındaki yüzeyini devamlı olarak ölçmektir Bu sayede, buralardaki yükselmenin oranı dikkate alınarak nehrin ovalık kesimlerde ne kadar bir kabarma yapacağı hesap edilir.
İnsanlar, daha İlkçağlardan beri, su baskınlarından korunmak için nehrin kıyıları boyunca setler yapmayı düşünmüş, böylece baskınlardan korunmaya çalışmışlardır.
