Okyanus çukuru nedir? Okyanus çukurunun özellikleri nelerdir, nasıl oluşur? Dünyadaki okyanus çukurları hakkında bilgi.
Okyanus Çukuru Nedir? Nasıl Oluşur?
Okyanus çukuru, derin deníz çukuru olarak da bilinir, okyanus dibinde uzanan uzun, dar, sarp yamaçlı çöküntülerin ortak adıdır. En derin okyanus bölgeleri (7.300-11.000 m) buralardadır. Bilinen en derin okyanus çukuru, Büyük Okyanusun kuzeybatısında, Mariana Adalarının doğusunda uzanan Mariana Çukurudur.
Okyanus çukurları çoğunlukla kıta kıyılarının açıklarında, bu kıyılara bitişik ada yaylarına ya da sıradağlara koşut biçimde uzanır. Yeryüzünde belirlenmiş 20 büyük okyanus çukurundan 17’si Büyük Okyanustadır. Atlas Okyanusundaki iki çukur, Antiller’in kuzeyindeki Porto Riko Çukuru ile Güney Amerika’yı Antarktika’dan ayıran Drake Geçidi’nin doğusunda yer alan Güney Sandwich Çukurudur. Aslında bu çukurlar da, Atlas Okyanusu ile Büyük Okyanus zeminlerinin kesintisiz biçimde birleştiği ya da çok ince bir kara parçasıyla ayrıldığı bölgelerde bulunmaktadır. Hint Okyanusunda yer alan tek çukur ise, Endonezya’ nın güneyindeki Cava Çukurudur.
Okyanus çukurlan genellikle “V” biçiminde uzanır ve bunların karaya yakın yamaçları daha diktir. Yamaç eğimleri genellikle 4° ile 16° derece arasındadır; ama buna karşılık Büyük Okyanusta, Fiji adalarının güneydoğusundaki Tonga Çukurunda 45°’lik bir yamaç eğimi de saptanmıştır. Okyanus çukurlarının ekseni genellikle tortullarla dolarak dar derin deniz (abisal) düzlükleri biçimini almıştır.
Çukurlar üzerinde yapılan jeofiziksel çalışmalar sonucunda bunların oluşumuna ilişkin önemli veriler elde edilmiştir. Çukurlarda, Yer’in iç sıcaklık düzeninde ya da magnetik alanında herhangi bir olağandışılık ya da değişim görülmez. Ama buna karşılık buralarda yerçekimi kuvvetinin normalden daha düşük olduğu belirlenmiştir. Bu durum, taşkürenin (litosfer; yerkabuğu ile yermantosunun üst bölümünün oluşturduğu Yer katmanı) çukurların altında kalan kesimlerinin izostatik kuvvetlerin etkisiyle dibe dalması biçiminde yorumlanır.
Okyanus Çukurları İle Deprem İlişkisi
Yerçekimi verilerinin bu yorumlanış biçimi sismolojik araştırmalarla desteklenmiştir. Bütün okyanus çukurları deprem merkezlerinin bulunduğu bölgelerde yer alır. Büyük Okyanusun çevresi boyunca depremler çukurlara yakın bölgelerde ve bunların kıta parçasına bakan bölümünde, yerkabuğunun 55 km’ye kadar olan derinliklerinde gerçekleşir. Çukurlardan kıta parçasına doğru uzaklık arttıkça, deprem merkezinin derinliği de artar ve 500 km’ye kadar iner. Böylece deprem merkezleri, kıtalara doğru 45°’lik bir eğimle dibe dalan 20 km kalınlığındaki bir kuşak üzerinde yer alır. Bu deprem kuşaklan ve tekil depremler üzerinde yapılan çözümlemeler sismikliğin, taşküre levhasının dibe doğru yönelmesinden ve kabuk bölümünün astenosferin (taşkürenin altında yer alan kısmen eriyik haldeki katman) içine dalmasından kaynaklandığına işaret etmektedir.
Okyanusların altındaki taşküre katmanının dibe dalması, çukurlarda görece az miktarda çökelin bulunması olgusunu da açıklar. Çukurların ekseni boyunca rastlanan çökeller, az miktarda kahverengi ya da kırmızı renkli kil, silisli organik kalıntılar, yanardağ külü ve çakılı (lapilli) ile burgaçlanmalar sonucunda çukurun yamaçlarından dökülen ya da çevreden taşınan iri malzeme katman-landır. 4.500 m’den daha sığ çukurların duvarlarındaki tortullar temel olarak kalkerli bataklıklar biçimindedir. Çukurların dibinde fazla miktarda tortul oluşmaz çünkü bunlar taşkürenin dalmasıyla birlikte ya Yer’in iç kesimlerine taşınırlar ya da kıvrımlanmış kütlelere yapışarak kıta çevresindeki yapının parçası durumuna gelirler.
Okyanus çukurlarının daha sığ, kısa, dar ve daha yumuşak eğimli alanlarına genellikle çukurluk denir. Okyanus çukurluklarının derinliği 2.300 m (Papua Çukurluğu) ile 7.440 (Banda Çukurluğu) arasında değişir. Bilinen başlıca 25 okyanus çukurluğunun uzunluğu 270-2.300 km arasında değişir; bunların genişlikleri ise 20-100 km arasındadır. Okyanus çukurluklarının oluşum nedenleri, çukurların tersine çok değişik jeolojik mekanizmalardan kaynaklanır.
