Orhun Yazıtları nedir? Orhun Yazıtları nerededir? Orhun Abideleri özellikleri nelerdir? Kül Tigin Anıtı, Tonyukuk Anıtı, Bilge Kağan Anıtı özellikleri.
Orhun Yazıtları
Orhun Yazıtları nedir?
“Göktürk Orhun Yazıtları”, “Göktürk Yazıtları” veya “Köktürk Yazıtları” olarak da geçen bu yazıtlar, Türklerin ilk alfabesi olan Orhun alfabesi ile Göktürkler tarafından yazılmış olan yapıtlardır. Türkçenin en eski tarihi olarak sayılabilecek Orhun Yazıtları; öncelikle Türkçenin oluşma aşamasındaki ve gelişme aşamasındaki gramer yapısını bizlere gösterirken öte yandan Türklerin o dönem ki devlet anlayışlarını, komşularını, kültürel sahip oldukları öğeleri, yönetim anlayışlarını, sosyal anlayışlarını ve aynı soydan geldikleri topluluklarla olan ilişkileri hakkında eşi benzeri bulunmaz bilgiler barındırmaktadır.
Bu yazıtlar ilk kez 1889 yılında Moğolistan’da yer alan Orhun vadisinde bulunmuştur. Yazıtların 2. Göktürk Kağanlığı’na ait olduğu ortaya çıkartılmıştır. Yapılan incelemelerden sonra milattan sonra 8. yüzyıl gibi bu yazıtların oluşturulduğu belli olmuştur. Üç ayrı yazıttan oluşan Orhun yazıtlarından Kül Tigin yazıtı 732 yılında yazılmış olup Bilge Kağan yazıtı ise 735 yılında yazılmıştır. Son kalan yazıt Bilge Tonyukuk yazıtları ise (bu yazıtlar iki ayrı yazıt olsa da tek bir bütün olarak kabul edilir) tam tarihi bilinmese de 720’li yıllarda yazıldığı kabul edilen yazıt niteliğindedir.
Orhun Abideleri
Orhun Yazıtları nerededir?
Bu yazıtların ilk keşfedildiği bölge Moğolistan’da Orkun Irmağı yakınlarında bulunan Koşo Tsaydam bölgesidir. İlk kez 1893 yılında Danimarka asıllı dilbilimci olan Vilhelm Thomsen tarafından ortaya çıkartılmıştır. Yazıtların anlam olarak neyi ifade ettiği ise Thomsen’le birlikte Türkologluk yapan Rus asıllı Vasili Radlof tarafından çözülmüştür.
Kül Tigin yazıtını ve Bilge Kağan yazıtını yazan kişinin Yollıg Tigin olduğu, Yollıg Tigin’in de Bilge Kağan’ın yeğeni olduğu bilgisi ortaya çıkartılmıştır. Orhun Abidelerinin içeriğinde bu taşlara sonsuza kadar kalabilmesi temennisiyle “Bengü Taşlar” denildiği de bilinmektedir. Bu yazıtların en büyük özelliği Türk kelimesinin Türk milletinin adı olarak ilk defa bu yazıtta geçmesi durumudur. Bununla birlikte Orhun yazıtları denildiğinde hem tarihi nitelik, hem beyanname niteliği, hem de siyasi nitelik taşıdığını söylemek mümkün hale gelmiştir.
Orhun yazıtlarının hitabet şeklinde yazıldıklarını söylemek de mümkündür. Özellikle Bilge Kağan ve Kül Tigin yazıtlarında; o dönemde atalarımızın nasıl devlet kurduğu, devletin ne durumda olduğu, tahta geçiş sistemi, yapılan önemli faaliyetler gururlu bir şekilde gayet açıklayıcı olarak anlatılmıştır. Bu iki yazıtın da doğu, batı, kuzey, güney kısımlarının büyük bölümleri birebir benzerlik göstermektedir.
Orhun Abideleri özellikleri nelerdir?
Orhun Abidelerinin kendi içlerinde Kül Tigin Anıtı, Ton Yukuk Anıtı ve Bilge Kağan Anıtı olarak üç ayrı bölüme ayrılarak yazıldığını göz önünde bulundurursak, bu eserlerin inceleme aşamasında da hepsinin ayrı ayrı ele alınması gerektiği ifadesini kullanmak yersiz olmamaktadır. Buna göre bu abidelerin kendi içlerindeki özellikleri şu şekilde ifade edilebilmektedir;
Kül Tigin Anıtı :
Bu anıtın ana malzemesi kireç taşıdır. Yükseklik olarak 3 metre 35 santimlik bir boya sahip olan bu anıtın dört ayrı cephesi de bulunmaktadır. Batı cephelerinin ve doğu cephelerinin genişliği aşağı tarafta 132 santim, yukarıda 122 santimdir. Kuzey ve güney cepheleri de aşağıda 46 santim ve yukarıda 44 santimdir. Üst kısmında beş kenar bulunmakta ve bu alan kemer şeklinden oluşmaktadır. Anıtta bulunan satırların toplam uzunluğu 2 metre 35 santimdir. Kuzey ve güney yüzlerinde 13 satır Göktürk harfleriyle yazılmış Türkçe metin bulunan, doğu yüzünde de 40 satırlık yazılmış aynı şekilde metin bulunan Kül Tigin anıtında, batı yüzünde o dönemler Tang İmparatoru’nun Kül Tigin’in ölümü sonrası göndermiş bulunduğu bir nevi taziye yazısına yer verilmiştir. Kül Tigin yazıtında genel olarak ise Göktürk tarihine dair olaylar Bilge Kağan tarafından ilk ağızdan anlatılarak yazıların devamında birlik beraberlik mesajı da verilmiştir.
Tonyukuk Anıtı :
Bu anıt iki adet dikilitaştan oluşmakta, dört adet cephesi de bulunmaktadır. Bu yazıttaki yazılar diğer taşlara nazaran daha silik durumdadır. Bilge Kağan’ın babası olan Tonyukuk, kendi anıtını ihtiyarladığı dönemlerde kendisi yazmış ve kendisi bizzat diktirmiştir. Bu anıttaki yazılanlarda o dönem Göktürklerin Çin esaretinden nasıl kurtulduğu, savaşın tüm detayları ve Tonyukuk’a yapılmış olanlar anlatılmıştır. İlk yazıtta 35 satır, ikinci satırda ise 27 satır Göktürk harfiyle yazılmış Türkçe metin bulunup ilk yazıtın yüksekliği 2 metre 43 santim olarak hesaplanmış, diğer bir yazırın yüksekliği ise 2 metre 17 santim olarak hesaplanmıştır.
Bilge Kağan Anıtı :
Bu anıt, Kül Tigin anıtından 1 kilometre sonrasına inşa edilmiştir. Bilge Kağan anıtının yapılma amacı 734 yılında Bilge Kağan’ın vefat etmesidir ve ölümünden 1 yıl sonra 735 yılında dikilmiştir. Anıtın yaptırılmasına Bilge Kağan’ın oğlu Tengri Kağan vesile olmuştur. Bu yazıtta da Bilge Kağan’ın ağzından devletin nasıl geliştirildiği ve daha da büyütüldüğü anlatılmış, Kül Tigin öldükten sonra da ne gibi gelişmeler olduğu ilaveten belirtilmiştir. Diğerleri gibi dört adet cephesi bulunan bu yazıtın yüksekliği de 3 metre 75 santimdir.
