Sosyolojide toplumsal kurum olarak hukuk nedir? Hukukun özellikleri ve toplumsal kurumlar içindeki yeri, önemi hakkında bilgi.
Toplumsal Kurum Olarak Hukuk
Hukuk sözcüğü hak sözcüğünün çoğulu olarak, Türkçe’ye Arapça’dan girmiştir. Hukuk, toplumun düzenini koruyan ve yaptırımlarla kuvvetlendirilen kuralların tümü olarak açıklanabilirse de çağdaş anlamda uluslararası hukuk kavramını kapsam dışı bıraktığından yeterli bir açıklama olmamaktadır. Şu şekilde bir tanım konuyu biraz daha açıklığa kavuşturabilir. Hukuk bireyle-birey, bireyle-toplum, toplumla-toplum arasında, kabul edilen ya da ettirilen “hak ve adalet içeriği’ne göre konmuş, organlarca (mahkemeler, hapishane, polis v.b.) korunan kurallar bütünüdür.
Bilindiği gibi, hukuk sözcüğünün kökü “hak” tır. Ancak, haktan söz edebilmek için belli bir “hukuk düzeni” ve hak iddia edebilecek “kişi” nin olması gerekir.
Hukuk kuralları “hak” ları belirlerken iki temel ilkeye dayanır.
- 1. Doğal haklar. Bunlar özgürlük, eşitlik ve yaşama gibi vazgeçilmek hakları içerir.
- 2. Adalet. Bu ilke, herkese hak ettiğini vermeye, başka bir deyişle “karşılıklı çıkarlar arasında denge sağlamak” a dayanır.
Yaptırımları açısından hukukun önemli iki kavramı da “suç” ve “ceza” dır.
Suç, yapıldığı zaman var olan hukuk düzeni içinde ceza denilen özel bir tepki ile karşılaşan davranışlardır. Ancak kişinin cezalandırabilmesi için ceza sorumluluğu” taşıyabilecek özellikleri taşıması gerekir. Bu özellikler hukuk düzenlerinde genellikle belirtilmiştir. Örneğin, günümüzde deli ve belli yaşa kadar çocukların ceza sorumluluğu yok sayılmaktadır. Ceza ve sorumluluk tarih içinde değişik anlayışlara konu olmuştur. İlkel toplumlarda deli, çocuk hatta ölüler bile sorumlu sayılıp cezalandırılmışlardır.
İlkel toplumlarda şu ceza biçimleri görülebilmiştir.
- 1. Kısas : “Göze göz, dişe diş, cana can biçiminde örneklenen bu anlayışta suç ve ceza aynı özelliği gösterir.
- 2. Kan gütme (vendetta) : Toplu ceza biçimidir. Zarar gören topluluğun her bireyi, zarar veren topluluğun her bireyinden intikam almak zorundadır.
- 3. Ordali : Sanık, ateşe atılır veya ok yağmuruna tutulur. Ölürse suçlu, ölmezse suçsuz sayılır.
- 4. Diyet: Cezayı mal ile karşılamadır.
- 5. Evlat verme : Ceza evlat vererek karşılanır.
Hukukla ilgili önemli bir kavram da “kanun=yasa” dır. Kanun, töre ve gelenek hukukundan farklı olarak bir kurum tarafından yapılan ve genellikle yazılı olan ifadelerdir. Kanunlar şu özellikleri taşıma durumundadır.
- 1. Eşitlik : İlgili olduğu herkese aynı biçimde uygulanma
- 2. Genellik : İlgili olduğu herkesi kapsama.
- 3. Nesnellik : Keyfi uygulama yapılmama.
- 4. Yaptırımlarla desteklenme : Belli kurumlar aracılığıyla (örneğin, hapishane) cezaların gerçekleştirilmesini sağlama. Çünkü, bir hukukçunun dediği gibi “Yaptırımsız hukuk, yakmayan ateşe benzer”.
- 5. Yürürlükte olduğu sürece geçerlikte olma. Başka bir deyişle, yasalar yürürlükte olduğu sürede yargılamada kullanılır. Kişiler yürürlükten kaldırılmış yasalarla yargılanamazlar.
Hukuk, bir toplumsal kurum olarak şu özellikleri taşır:
- a) Hukuk, toplumdan topluma ve aynı toplumda zamanla değişir.
- b) Yaptırım gücü şiddetlidir (ölüm cezasına kadar).
- c) Her dönemde değişik biçimlerde de olsa hak ve adalet kavramlarına yer vermiştir.
- d) Tarihsel süreç içinde hukuk dinsel hukuktan laik hukuka, ceza kollektiflikten, bireyselliğe ve intikam alıcı ceza (kısas) dan telafi edici cezaya, sözlü gelenek hukukundan yazılı hukuka doğru bir değişim göstermiştir.
