Türkçede vurgu nedir? Türkçede vurgu çeşitleri nelerdir? Türkçede kelime vurgusu, cümle vurgusu ve grup vurgusu örnekleri.
Türkçede Vurgu
Bir hecenin diğerlerine göre daha kuvvetli, daha şiddetli olarak söylenmesine vurgu denir. Konuşma tek düze değildir; bazı heceler daha kuvvetli, bazıları daha zayıf telaffuz edilir. Kuvvetli telaffuz, hava akımının, dolayısıyla boğumlanma sırasında meydana gelen çarpma veya sürtünmenin kuvvetli olmasına bağlıdır. Bir hecede hava akımı, ses organlarındaki çarpma ve sürtünme diğerlerine göre daha kuvvetli ise, yani hece daha şiddetle söyleniyorsa o hece vurgulu hece adını alır.
İki türlü vurgu vardır: Doğal vurgu, yapma vurgu.
Yapma vurgu
Yapma vurgu, konuşana ve kullanışa göre değişen vurgudur. Konuşmaya kuvvet ve ahenk vermek amacıyla istenilen zamanda ve istenilen yerde yapma vurguya başvurulabilir. Bu vurgu ikiye ayrılır: Pekiştirme vurgusu, ahenk vurgusu.
Pekiştirme vurgusu, duygunun ve fikrin şiddetini ifade eder: Çok güzel! Enfes! Berbat!
Beter ol! Allah kahretsin! Yıkıl karşımdan! Bittim, mahvoldum; var mı bana yan bakan? Hangi hakla? Kim gelirse gelsin! Bunlardan duygunun şiddetini ifade edenlere duygu vurgusu adı da verilir.
Ahenk vurgusu, daha çok hitabet ve şiir okuma sırasında başvurulan, sözün tesir ve ahengini arttıran vurgudur:
Korkma, sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak!
Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak.
Doğal vurgu
Doğal vurgu, konuşana ve kullanışa göre değişmeyen, herkesçe uyulması gereken zaruri vurgudur. Dilin yapısı ve anlamı ile doğrudan doğruya ilgilidir, yolmadığı ve yanlış kullanıldığı takdirde dilin yapısı bozulur. Doğal vurguyu yanlış kullanan, Türkçe konuşmuş sayılmaz. Bazı yanlış vurgulamalar anlamı bile değiştirir, anlatılmak istenenden farklı bir anlam ortaya çıkarır.
Doğal vurgu bakımından Türkçe, yumuşak bir dildir. Vurgulu ve vurgusuz heceleri arasında fazla şiddet farkı yoktur. Bu bakımdan vurgulu hece kolayca ayırt edilmez. Vurgusuz hecelere vurgu uygulamak gerekir. Vurgusuz hecelere vurgu uygulandığı zaman anormal durum hemen kulağa çarpar. Doğal vurguyu taşıyan hece üzerindeki vurgu ise anormal bir durum meydana getirmez.
Kullanıldığı dil birliğine göre üç türlü doğal vurgu vardır.
- Kelime vurgusu
- Grup vurgusu
- Cümle vurgusu
1- Kelime Vurgusu:
Kelime vurgusu, kelimedeki hecelerden hangisinin daha şiddetle vurgulanacağını gösterir. Türkçe, genellikle kelimelerinin son hecesi vurgulu olan bir dildir. Kelime tabanlarında (çekim eki almamış kelimelerde) vurgu, çoğunlukla, son hece üzerinde olur: baba, ağaç, aslan, kalem, koştur, gözlük, gözlükçü, arayış, içim, içimli.
Bazı kelime tabanları, Türkçenin bu genel vurgu sistemine uymazlar. Son heceleri vurgulu olmayıp ilk heceleri veya diğer heceleri vurgulu olan başlıca kelimeler şunlardır:
- Yer adları: Türkiye, Ankara, İzmir, Kilis, Almanya, İngiltere, Paris, Washington, Münih, -stan ile biten yer adlarında vurgu sondadır: Türkistan, Hindistan, Yunanistan.
- Zarfların pek çoğu: şimdi, yarın, demin, hala, ergeç, yine, tekrar, artık, önce, sonra, öğleyin, iyice, kurnazca, ahmakça, zorla, şöyle, gayet, fevkalade.
- Birçok ünlemlere ve ünlem olarak kullanılan isimler: haydi, yahu, acaba, aferin, işte, peki, evet, hayır, elbette, garson! baba! arkadaş! beyefendi! aslan,
- Dil isimleri: Türkçe, Arapça, Farsça, Almanca, Fransızca.
- Küçültme eki almış bazı sıfatlar: ufacık, yumuşacık, kısacık, alçacık, incecik, küçücük, azıcık, daracık
- -leyin eki almış isimler: sabahleyin, akşamleyin.
- -gil eki almış isimler: babamgil
- -ma ,-me olumsuzluk eki almış fiiller (Geniş zaman çekimi hariç): gitmemek, oturmamak, konuşmamak, yüzmedim, kalkmıyor, istemeyecek.
- Yabancı şahıs adları: Carter, Reagan, Brejnev, Lenin, Churchil, Hitler, Musolini, Hugo, Voltaire, Goethe.
- Yukarıdaki maddelere girmeyen bazı kelimeler: karınca, çekirge, kokarca, anne, teyze, yenge, görümce, masa, banka, radyo, posta.
- Bazı birleşik kelimeler: bugün, biraz, birçok, onbaşı, başçavuş, cumartesi, ayakkabı, kahverengi.
Bu kelimeler vurgulu ek alsalar da vurgularını değiştirmezler:
Ankara, yarınki, önceki, Türkçenin, Almancadan, Hasangiller, Raegan’a, karıncaya, masayı, radyoda.
Çekim eki almış kelimelerde durum farklıdır. Bazı çekim ekleri ise vurgusuzdur; vurguyu kendilerinden önceki heceye atarlar. Bu takdirde vurgun sonda değil, daha önceki hecede bulunacağı açıktır.
Vurgusuz olup vurguyu önceki heceye atan çekim ekleri şunlardır:
- -n araç durum eki: kışın, yazın, baharın
- -la, -le araç durum eki: bıçakla, atla, babamla, çocukla, kalemle
- -ca, -ce ve -casına, -cesine eşitlik eki: bence, onca, binlerce, güzelce, delice, açıkça, aptalcasına, alçakçasına.
- -mi soru eki: kitap mı, güzel mi, oturacak mı, geldi mi, almış mı.
- -dir bildirme eki: kısadır, geniştir, oturmuştur.
- Şahıs ekleri (Birinci ve üçüncü şahıs emir ekleri dışında): yazarını, oturursun, kalmışsınız, geleceğim, yazasın, görmeliyim, oturunuz, kalkın, yorgunum, güzelsin.
- -yor şimdiki zaman eki: atıyor, görüyor.
- Birleşik çekimlerde kullanılan -di, -miş ve -se ekleri: okurdum, başlardım gidermiş, görmüşmüş, yazsaymış, giderse, kurtarırsam.
Bazı zarf-fiil ekleri de vurgusuzdur:
1- -ken: başlarken, giderken, uyumuşken, yazacakken.
2- -madan: almadan, durmadan, görmeden.
Zarf fiil eklerinden -ınca ve -dıkça’da vurgu son hecede değildir: görünce, atınca, gittikçe, yürüdükçe.
Vurgu, dilin yapısıyla doğrudan doğruya ilgilidir. Yanlış uygulanan vurgu, anlamın anlaşılmasını zorlaştırır. Kibrit kelimesinin kirbit şeklinde söylenmesi nasıl yanlışsa, kitap kelimesinin ilk hecesinin vurgulu söylenmesi de aynı şekilde önemli bir yanlıştır. Vurgunun yer değiştirmesiyle anlamlarını veya türlerini değiştiren kelimelerde bu durumu açık olarak görüyoruz.
bebek: küçük çocuk
Bebek: İstanbul’da bir semt
kurtuluş: kurtulma, istiklal
Kurtuluş: Ankara’da bir semt
kartal: bir kuş
Kartal: İstanbul’da bir semt
bayat: taze olmayan
Bayat: Oğuzların bir boyu
garson: isim
garson: ünlem
yalnız: sıfat veya zarf
yalnız: bağlama edatı
okuma: kıraat
okuma: okumamak’tan emir
bıçakla: bıçaklamak’tan emir
bıçakla: bıçak ile
Dilimizde iki türlü vurgusu olan kelimeler azdır:
karga-karga, serçe-serçe, kumru-kumru, kırlangıç-kırlangıç, kelebek-kelebek, Anadolu-Anadolu, İstanbul-İstanbul.
Türkçede asıl vurgu yanında ikinci dereceden bir kelime vurgusu daha vardır. Eğer kelimenin asıl vurgusu sonda ise ikinci derecedeki vurgu ilk hecede, eğer, asıl vurgu ilk hecede ise ikinci derecedeki vurgu son hecede bulunur: kurtuluş, Kurtuluş, evdeki, deminki, babamın, annemin. Şu halde vurguyu kendisinden önceki heceye atan eklerin bulunmadığı kelimelerde vurgu bakımından en zayıf hece orta hecedir.
2- Grup Vurgusu
Grup vurgusu, kelime grubundaki hangi hecenin daha şiddetle vurgulanacağını gösterir. Bir kelime grubunu oluşturan kelimelerden her birinin ayrı ayn vurguları olduğu gibi, grubun da kelime vurgularının üstünde, kendine özgü bir vurgusu vardır. Grup vurgusu, grubu oluşturan kelimelerdeki vurgulardan daha şiddetlidir.
Türkçede grup vurgusu; yardımcı unsur olan, başta yer alan kelimenin vurgusunun bulunduğu hecededir: beyaz kitap, otuz kalem, evdeki hesap, evin kapısı, masa örtüsü, yuvarlak masa örtüsü, dilim dilim, gitgide, koşa koşa, çarçabuk, su hava ateş ve toprak, Kızılırmak, Çanakkale, zikretmek, alay etmek, yapıvermek, gidedurmak, Ali Bey, Fatma Hanım, Mustafa Kemal Paşa, Haşan Çavuş, Saim Amca, Sıdıka Teyze, Yüksel Abla, Oğuz Kağan, be adam, ey oğul, on iki, eve doğru, güneşe karşı, bunun için, yazı yazmak, okula gitmek, işten dönüş, yuvaya koşan, kitap okuyarak.
Bazı gruplarda vurgu sondaki unsurdadır. Bu gruplar şunlardır:
- Birleşik isimler: Yahya Kemal Beyatlı, Ahmet Haşim, Mehmet Akif Ersoy, Afyon Karahisar, Orgeneral Semih Sancar, Profesör Reşid Rahmeti Arat, Doktor Haşan Ferit Cansever.
- Yeterlilik fiili -bil ile yapılan birleşik fiiller: gidebilir, okuyabilirim, geçebildim.
- Sayı grupları: yirmi sekiz, otuz iki, yüz kırk dört, bin dokuz yüz seksen beş.
- İsnat grupları: saçı uzun, aklı kısa, başı bozuk, gözü pek.
- Yaklaşma ve bulunma grupları: cana yakın, bire beş, devede kulak, yükte hafif.
3- Cümle Vurgusu
Kelime ve grup vurgusunun yanında bir de cümle vurgusu vardır. Cümle içindeki hecelerden biri diğerinden daha vurguludur. Buna cümle vurgusu denir. Normal olarak cümle vurgusu yüklem üzerinde bulunur: Gemi limana girdi, hava karardı. Gökte martılar uçuşuyor. Türkiye Asya’nın batsındadır.
Cümle vurgusunun kelime grup vurgusundan önemli bir farkı vardır. O da cümle vurgusunun gerektiği zaman, belirtilmek istenen, önem verilen unsurun üzerine çekilebilmesidir. Bu durumda önem verilen unsur çoğunlukla yükleme yaklaştırılır: Yarın arabayla denize gideceğim, Arabayla denize yarın gideceğim. Yarın denize arabayla gideceğim.
