Türkçedeki ses özellikleri nelerdir? Türkçenin ses özellikleri, ses uyumlarının maddeler halinde örneklerle anlatımı.
Türkçenin Ses Özellikleri
Türkçeyi diğer dillerden ayıran özelliklerin başlında ses uyumları gelmektedir. Türkçedeki ses uyumları dört çeşittir:
• Kalınlık İncelik Uyumu (Büyük Ünlü Uyumu):
Türkçe bir kelimenin ilk hecesi kaim ünlü (a-ı-o-u) taşıyorsa, sonraki hecelerin de kalın ünlü; ilk hecesi ince ünlü (e-i-ö-ü) taşıyorsa, sonraki hecelerin de ince ünlü taşıması gerekir: sıraladıkları, babamız, Türklerdeki, söyledikleri, kelebek, sağlamak, bütünleşme, getirenler, evlilik, açıklamalar, temizlik, karşılanmak, bölüm, tütün, göstermek vb.
Bu uyum Türkiye Türkçesinde çok sağlam olduğu halde bazı istisnaları vardır, –yor, -ken-, -leyin, -daş, -ki, -mtırak gibi eklerin sebep olduğu istisnai durumların dışında elma (alma) – hangi (kangı) – kuzey (kuzay) – şişman (şişman) vb. gibi kelimeler de bu grupta değerlendirilmelidir.
Ayrıca çiçektozu, çokbilmiş, doğumevi, sabretmek, güneybatı, babayiğit gibi birleşik kelimelerle, halbuki, mademki, oysaki, sanki, sonraki örneklerinde görülen “ki” eki büyük ünlü uyumunu bozar .
• Düzlük Yuvarlaklık Uyumu (Küçük Ünlü Uyumu):
Bu uyumun iki yönü vardır. Bir kelimedeki ilk ünlü düz ise o kelimenin sonraki hecelerindeki ünlüler de düz olmak zorundadır: bırak-kalın-bilge-elimizden vb.
Buna göre bir kelimedeki düz ünlülerin birbirleriyle kullanılma düzenleri şöyledir:
a → a-ı
e → e-i
ı → ı-a
i → i-e
Bunun dışında bir kelimedeki ilk ünlü yuvarlak ise, o kelimenin diğer hecelerindeki ünlüler ya düz-geniş (a-e) ya da dar-yuvarlak (u-ü) olmak zorundadır: koyunlar-unutulmak-sözlerin-güldükçe vb.
Buna göre bir kelimedeki yuvarlak ünlülerin birbirleriyle kullanılma düzenleri şöyledir:
o → u-a
ö → ü-e
u → u-a
ü → ü-e
Bu uyum kalınlık-incelik uyumu kadar sağlam değildir. Özellikle dudak ve diş-dudak ünsüzleri olan b-m-p-f-v sesleri yuvarlaklaşmaya sebep olur. Bu da düzlük-yuvarlaklık uyumunu bozar: karpuz-çamur-kavun-yağmur vb.
Büyük ünlü uyumunda ilk heceye, küçük ünlü uyumunda ise bir önceki heceye dikkat edilir: söyledi vb.
• Ünsüz Uyumu:
Yan yana gelen ünsüzlerin arasında olan seda uyumudur, tellerinin durumuna göre sedalı (tonlu) ve sedasız (tonsuz) olan ünsüzlerden sedalı (b-c-d-g-ğ-j-l-m-n-r-v-y-z) olanlar sedalı olanlarla, sedasız (ç-f-h-k-s ş-t) olanlar sedasız olanlarla yan yana gelebilirler. Yalnızca sedalı veya sedasız şekilleri bulunan ekler bütün ünsüzlerle birleşebilirler. Kök veya eklerin birleşmeleri sırasında bu uyuma özellikle dikkat edilmelidir: barışta-eşekçe-saatçi-kitaptan-saygı-okuldan-evler-sürmek-çiçekler vb.
• Türkiye Türkçesinde o-ö ünlüleri yalnızca ilk hecede bulunabilir. Bu durumun tek istisnası şimdiki zaman eki olan -yor ekidir. İlk hece dışında o-ö ünlülerini barındıran biyoloji, konsol, monitör, traktör, banko, balo, balon, tayyör gibi kelimeler alıntı kelimelerdir.
• Türkçede uzun ünlü yoktur. Bünyesinde uzun ünlü barındıran kelimeler alıntı kelimelerdir.
• Türkçede ince a sesi yoktur. Bu ses de alıntı kelimelerde bulunabilen bir sestir: emlak-saat-normal-hayal vb.
• Türkçede iki ünlü yan yana gelemez. Bu sebeple ünlü ile biten bir kelimeye ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde bu iki ünlünün arasına “y” yardımcı ünsüzü girer: altı-y-a, ordu-y-a, başla-y-acak, ağla-y-an vb.
İki ünlünün yan yana bulunduğu aile, fail, gaile, muazzam, reis, şair, şiir gibi kelimeler alıntı kelimelerdir.
• Türkçede ayın ve hemzeyi gösterir “kesme” işareti yoktur. Ma ’na, meb ’us, te ’sis, meş ’ale, san ’at gibi kelimeler alıntı kelimelerdir.
• Türkçede kelime başında c-f-ğ-h-j-l-m-n-r-v-z ünsüzleri bulunmaz, n ve v ünsüzleri ile başlayan ne, neden, nerede, nereden, nice, nitelik; varmak, vermek, vurmak kelimeleriyle; cici, meme, mama, nine, ninni gibi çocuk dili kelimeleri ve cıvıl cıvıl, lıkır lıkır, lakırtı, melemek, mırıl mırıl, miyavlamak, rap rap, vıdı vıdı, vızırtı, zırıltı, zonklamak gibi yansıma kelimeler bu kuralın istisnalarıdır.
• Türkçede kelime başında iki ünsüz bulunmaz. Bre, grev, klasik, klişe, Plaj, plak, smokin, spekülasyon, tren gibi kelimeler alıntı kelimelerdir.
• Türkçede kelime köklerinde iki ünsüz yan yana bulunmaz. Bakkal, dikkat, himmet, millet, şiddet gibi kelimeler alıntı kelimelerdir. Aslında Türkçe an anne (ana), elli, belli, bellemek gibi kelimeler bu kuralın istisnalarıdır.
• Türkçede hece sonunda üç ünsüz yan yana bulunmaz. Sfenks, kontr gibi kelimeler alıntı kelimelerdir.
• Türkçede kelime sonunda b-c-d-g sesleri bulunmaz. Alıntı kelimelerin sesler> sedasız karşılıkları olan p-ç-t-k seslerine döner: derd>dert, ihrac>ihraç, kitab>kitap, aheng>ahenk vb.
Ancak bu şekildeki kelimelere m ile başlayan bir ekin getirilmesiyle sedalı şekiller yeniden ortaya çıkar: levent-i> levendi, inat-a>inada, renk-i>rengi, mensup-u>mensubu vb.
• Türkçede hece veya kelime sonlarında ancak belli ünsüzler yan yana bulunabilir. Bunlar şu şekildedir:
- -lç, -Ik, -İp, -İt: ölç, ilk, alp, bunalt.
- -nç, -nk, -nt: dinç, denk, ant.
- -rç, -rk, -rp, -rs, -rt: burç, Türk, sarp, sars, kurt.
Arapçadan veya batı dillerinden alman kelimelerden bu özelliklere uyma, yanlar, sonda bulunan iki ünsüzün arasına bir ünlü getirilerek Türkçeye uydurulmuştur: fikir (fıkr), akıl (akl), keyif (keyf) vb. Ancak bu şekilde Türkçeye uydurulan kelimelere ünlü ile başlayan bir ek veya kelime getirildiğinde, türeyen bu ünlüler düşer: fikire>fikre, zikir etmek>zikretmek vb.
