Dede Efendi kimdir ve Dede Efendinin başlıca eserleri nelerdir? Türk müziğinin büyük üstadlarından birisi olan Dede Efendinin hayatı ve sanatı hakkında bilgiler.
DEDE EFENDİ (1778-1846)
XIX. yüzyılın en büyük Türk bestecisidir. 9 ocak 1778’de İstanbul’da Şehzadebaşı’nda doğdu. Babası Cezzar Ahmet Paşa’nın mühürdarı Süleyman Ağa’dır ki, emekli olarak İstanbul’a gelince Şehzadebaşı’ndaki Acemoğlu
Dede Efendi Hamamı’nı satın alıp işlettiği için İsmail Dede Efendi’ye «Hammamîzade» denilmiştir.
İsmail Efendi pek genç yaşta müzik öğrenimine başladı; o çağlarda bir konservatuvar halinde bulunan Yenikapı Mevlevîhanesi’ne kapılanarak, 1800’cle 1001 gün süren Mevlevî çilesini tamamlayıp «dede» oldu. Uncuzade Mehmet Efendi’den lâdinî Türk müziği, Yenikapı Şeyhi bestekâr Alî Nutkî Dede’den dinî Türk müziği, Abdülbaki Dede’den de ney çalmasını öğrendi. Daha 1794’te 16-17 yaşlarındayken bestekâr-lığa başlayıp büyük bestekâr IIL Selim’in dikkatini çekti. III. Selim’in musahibi ve Başmüezzini oldu ki. Saray teşkilâtında pek yüksek bir memuriyetti. 1801’de Saraylı bir hanımla evlendi. Bir ara Saray’dan ayrıldıysa da tekrar döndü. II. Mahmut devrinde (1808-1839) ve Abdülmecit devrinde. (1839-1861) padişah musahibi ve Başmüezzin olarak kaldı. Her üç hükümdarın büyük iltifat ve teveccühünü kazandı.
Dede Efendi, öğrencilerinden büyük bestekâr Dellâlzade İsmail Efendi ve Mutafzade Ahmet Efendi -ile beraber hacca gitti. Fakat koleraya tutularak 30 kasım 1846’da Mekke’de öldü, Hz. Hatice’nin ayak ucuna gömüldü. Öğrencileri, üstatlarının ölümünden iki gün önce bestelediği Şehnaz İlâhi hafızalarında olarak, yalnız, İstanbul’a döndüler.
Dede Efendi, nevzen, hanende ve naathandır. Büyük şarkı bestecisi Sermüezzin Rifat Bey (1820-1888) Dede’nin kızının oğludur. Torunları bugün yaşamaktadır. Eserleri bilhassa öğrencisi Mutafzade Ahmet Efendi tarafından nakledilmiştir. Buna rağmen bir-iki yüz eseri kaybolmuştur. Öğrencileri arasında Dellâlzade, Haşim Bey, Mehmet Bey, Zekâi Dede, Arif Bey, Nikogos Ağa bilhassa sayılabilir. Sultanî-Yegâh, Nev-Eser, Saba-Buselik, Hicaz-Buselik, Araban-Kürdî makamlarını yapan da Dede Efendi’dir.
En yüksek üslûpta eserlerden halk zevkini belirtecek parçalara kadar her çeşitten söz eserleri bestelemiş olan Dede’nin etkisi, daha pek genç yaşında çağdaşları üzerinde başlamış, zamanımıza kadar pek büyük ve devamlı olmuştur. Meselâ Dellâlzade, onun tarzını devam ettirmiştir. Dede’yi bütün Türk müziğinin ©n büyük bestecisi sayanlar vardır.
DEDE EFENDİ’NİN BAŞLICA ESERLERİ
- Sebâ Mevlevi Ayini (1823)
- Nevâ Mevlevi Âyini (1823)
- Bestenigâr Mevlevi Âyini (1832)
- Saba – Buselik Âyin-i Şerif (1833)
- Hüzzam Âyin-i Şerif (1833)
- Ferahfeza Âyin-i Şerif (1839)
- Rast Ağır Düyek Kâr-ı Nev: Gözümde dâim hayâl-i cânan
- Rast Semai Şarkı: Gene bir gül-nihâl aldı bu gönlümü
- Rast Yürük Semai Şarkı: Yüzündür cihâni münevver eden
- Hicaz Nakış Yürük Semai: Gene neşve-i mahabbet dil-u cânım etdi şeydâ
- Bestenigâr Curcuna Şarkı: Ben seni sevdim seveli kaynayıp coştum
- Ferahfeza Muhammes Kâr-ı Kasr-ı Cennet: Kasr-ı Cennet, havz-ı kevser, âb-i hay
- Ferahfeza Frengi Fer’î Beste: Ey kaaşı keman, tîr-i müjen cânıma geçti
- Ferahfeza Nakış Sengin Semai : Bir dilber-i nâdîde, bir kaamet-i müstesna
- Ferahfeza Yürük Semai: Dün gece ben yine bülbülleri hâmûş ettim
- Ferahfeza Ağır Aksak Şarkı: El benim-çün seni sarmış biliyor
- Şehnaz Ağır Düyek Şarkı: Sanâ ey cânımın cânî efendim
- Şehnaz Yürük Aksak Şarkı: Gönül durmaz, su gibi çağlar
- Ferahnak Zencir Beste: Figaan eder gene bülbül, bahar görmüştür.
- Ferahnâk Nakış Ağır Aksak Semai: Dil-î bî-*çâreyî mecrûh eden tîğ-î nigâhmdır
- Ferahnâk Düyek Şarkı: Beğendim seni, geçmem aslaa ben,
- Mahur Hafif Beste: Ey goncadehen, hâr-ı elem cânıma geçti.
- Mahur Nakış Yürük Semai: Yine zevrak-î derûnum kırılıp kenara düştü
- Acem-Aşiran Zencir Beste: Meşâm-ı hâtıra bûy-î gtil-î safâ bula-gör
- Acem-Aşiran Ağır Sengin Semai: Ey lebleri goncâ, yüzü gül, serv-i bülendim.
- Eve Ağır Aksak Semai Şarkı: Ebrûlerinin zahmı nihandır ciğerimde
- Eve Curcuna Şarkı: Sevdim bir gonca-i râ’nâ
- Sultanî-Yegâh Zencir Beste: Misâlini ne zemîn-û zaman görmüştür
- Sultanî-Yegâh Hafif Beste: Cân-û dilimiz lûtf-i Şehenşâh ile mâ’mûr
- Sultanî-Yegâh Nakış Yürük Semai: Şâd-eyledi cân-û dilimi şâh-i cihânım
- Şevkefza Ağır Çember Beste: Ermesin el o şehin şevket-i vâlâlarına
Kaynak 2
Dede Efendi; bestecidir (İstanbul 1778-Mekke 1846).
Tam adı: Hammamizade İsmail Dede Efendi. Uncuzade Mehmet Efendi’den müzik dersleri aldı. 14 yaşında Yenikapı Mevlevihanesi’ne girdi; dergâhın şeyhi Ali Nutki Dede Efendi’den dinsel müziğin tüm inceliklerini öğrendi. 1799’da buradaki çilesini tamamlayınca “Dede” unvanıyla anılmaya başlandı. Mevlevihanedeyken bestelediği Zülfündedir benim bahtı siyahım şarkısı dillerde dolaşmaya başlayınca kendisini dinleyen III. Selim, Dede Efendi’ye bağışlarda bulundu; ayrıca kendisine Mevlevihane’de bir hücre verildi. III. Selim‘in isteğiyle saraya başmüezzin oldu. III. Selim‘in tahttan indirilerek öldürülmesi üzerine saraydaki görevinden ayrıldı. II. Mahmut döneminde yeniden döndü. Aynı yıllarda Enderun’da Şakir Ağa’nın da bulunması nedeniyle aralarında doğan yarış sonucu iki besteci de Klasik Türk Müziği’nin en güzel örneklerini verdiler. 1839’da bestelediği Ferahfeza Ayin’den sonra Dede Efendi’nin sanat yaşamında bir durgunluk göze çarpar. Bunun nedeni Batı müziği beğenisiyle yetişmiş olan Abdülmecit’in Türk müziğine ilgisiz davranmasıdır. Öğrencileri Mutafzade Ahmet ve Dellalzade İsmail Efendi ile birlikte hacca giderken yolda hastalandı, Mekke’de koleradan öldü. Mekke’ de, Hz. Hatice’nin mezarının ayak ucunda gömülüdür.
500’ü aşkın bestesinden 268’i günümüze ulaşmış olup 7 Mevlevi Ayini bunların başında gelir. Bestelerinin 50’si dinsel, 218’i dindışı formdadır. Dindışı eserlerin 4’ü saz semaisi ve peşrevdir. Yine dindışı eserlerin yaklaşık 100 kadarı büyük formlu, 118’i de küçük formludur. Küçük formluların 109’u şarkı, 9’u köçekçedir. Ayrıca sultaniyegâh, neveser, sebabuselik, hicazbuselik ve arabankürdi makamlarını da düzenlemiş olan Dede Efendi’nin şarkılarından başlıcaları: Sevdi gönlüm bir dilberi; Üftadenim ey bi vefa; Sana layık mı ey gül ten; Küçücükten bir yar sevdim ezeli; Baharın zamanı geldi; Mah yüzüne aşıkım; Ben seni sevdim seveli kaynayıp coştum; Gözümde daim hayali canan vb.
