Caz müzik nedir? Caz (Jazz) kelimesinin bir anlamı var mı? Caz müziğin tarihçesi, tarihteki önemli sanatçıları, özellikleri hakkında bilgi.
Caz; Kuzey Amerika’da yaşayan Zencilerinin müziğiyken 20. yüzyılda ABD’de gelişen ve tüm dünyada benimsenen müzik türüdür. Çalgılarını ve armonisinin ana özelliklerini Avrupa, ritimlerini Afrika müziğinden almıştır. Caz (jazz) sözcüğünün kesin anlamı bilinmez. Caz müziğini oluşturan öğeler arasında ABD Zencilerinin dinsel halk müziği (spiritual), iş şarkıları ve Batı müziğinin marş, mazurka, polka vekadril türleri sayılabilir. Cazın öncüleri olarak da, ABD’nin Zenci kökenli iki popüler müzik türü olan ragtime ve blues gösterilir. İnsan sesi ya da çalgıyla yorumlanan caz müziğinin başlıca özellikleri, melodi ritimlerinin ana ritimle olan senkoplu ilişkisi, blues tonalitesi, bir temel ritmi oluşturmak için vurmalı çalgıların arasız kullanımı ve standartlaştırılmış melodi biçimleridir (AAB, AABA). Bu biçimler sürekli yenilenerek bireysel-sola ya da kollektif olarak süslenir ve değiştirilir (doğaçlama).
Genellikle cazın 19. yüzyılın son 20. yüzyılın ilk yıllarında Missisippi deltasındaki New Orleans Kenti’nde doğduğu kabul edilir.
İç Savaş sonrasında Güney eyaletlerindeki büyük kentlerin eğlence semtlerinde Avrupa müzikhollerini taklit eden ve Zenci müzisyenlerin çaldığı bir dans ve eğlence müziği oluşmuştu. Bu sırada kozmopolit New Orleans, özel sosyo-ekonomik konumuyla ve eğitimli bir melezler katmanının (Kreoller) varlığıyla yöre üstü önem kazandı ve müzikte cazın doğmasına yol açan bir üslup zenginliği geliştirdi. Kentin geleneksel geçit törenleri, balolar ve eğlence yerleri, caz müziğinin yayılmasını sağladı. Cazın bu en erken evresinde 6,8 kişiden kurulu standart caz topluluğu (Jazz Band) ve çoksesli kollektif doğaçlama oluşturdu. New Orleans’ta yetişen Buddy Bolden, Alphonse Picou, L. Nelson ve Jelly Roll Morton gibi Zenci müzikçiler cazın önemli öncüleri sayıldı.
Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra caz etkinlikleri kuzeydeki büyük göller yöresinin endüstri kentlerine kaydı. Chicago’da New Orleans stili King Oliver, Louis Armstrong, Sidney Bec-het, Johnny Dodds gibi müzikçilerce doruk noktasına ulaştırıldı ve klasik üslup doğdu. Chicago’nun yanı sıra Detroit ve New York gibi merkezlerde caz Beyazlarca da benimsendi ve giderek tüm topluma mal oldu. Bu arada Beyaz müzikçiler kendilerine özgü caz üslupları oluşturdular: Dixieland-Jazz, Chicago-Jazz, New York-Wazz. Önde gelen Beyazlar arasında Bix Beiderbecke, M. Spanier, R. Nichols ve L. Appolo sayılabilir.
Büyük Caz Orkestraları
1930’lara gelindiğinde, caz toplulukları genişletilerek büyük caz orkestraları (Big Bands) kuruldu ve daha önceden yazılmış (notalı) müziği caz duygusuyla çalabilmek amaçlândı. Büyük orkestraların oluşturduğu üsluba swing adı verildi. Glenn Miller swingi salt hafif müzik ve konser müziği durumuna getirdi. Büyük orkestra cazı 1945’lere kadar sürdü. Bu dönemin en büyük adları Fletcher Henderson, Duke Ellington, Jimmie Lunceford, Benny Goodman ve Count Besie’dir. Yaklaşık 1940’tan başlayarak ABD’li Zenci müzikçiler swingin hafif müzik tarzına karşı çıkarak kendi geleneksel öğeleri olan ritim ve notalite çerçevesi içinde özgün anlatım biçimlerini aradılar. Böylece bebop oluştu. Ünlü bebop cazcıları Lester Young, Charlie Parker, Dizzy Gillespie, Kenny Clarke ve Thelonious Monk’tur.
Bebop doğaçlamayı caza yeniden kattı ve modern müzik öğelerinden (Stravinski, Schönberg) yararlandı. 1940’ların sonunda ılımlı tonlaması, daha sakin temposu, gelişigüzel ritim örgüsü ve tınılardaki yumuşaklıkla beboptan ayrılan yeni bir caz türü, soğukkanlı caz (cool jazz) ortaya çıktı. Bu eğilim, Miles Davis, Lennie Tristano, Gerry Mulligan, Lee Könitz ve Stan Getz gibi Zenci ve Beyaz sanatçıları çevresine topladı. 1955’e doğru cool jazza tepki olarak doğan katı bop (hardbop) dinsel şarkılardan (gospel) ve bluesdan etkilenen bebop öğelerini benimseyen, ritim yönünden coşkulu bir tarzdır. Önde gelen temsilcileri Art Blakey, Horace Silver, Clifford Brown, John Coltrane, Cannonball Adderley ve Max Roach’tur. Aynı yıllarda Ray Charles, blues ve gospelin etkisinde sesli cazın büyük ustası olarak sivriliyordu.
1960 dolayında oluşturulan özgür caz (free jazz), caz tarihinde üslup yönünden en radikal kopmayı gerçekleştirdi.
O güne kadar geçerli olan biçimsel, tonal ve ritmik yapı yadsındı; armoni ve tema baskısından kurtulmuş yeni bir caz anlayışı benimsendi. Ornette Coleman, John Coltrane, Cecil Taylor, Eric Dolphy, Anthony Braxton, Sun Ra free jazz’in ünlü adlarıdır. Caz öğeleri pop müziği, Beat, Rhythm and Blues, Rock, Rock and Roll ve Soul formları üzerinde etkili oldu. Bu popüler müzik türlerinden cazın kendisi de etkilendi. Günümüzde popüler müzik, elektronik müzik ve Hint müziği öğelerini caz potasında eriten Fusion music akımı yaygınlık kazandı. Joe Zawinul, Chick Corea Herbie Han Cock, Jean Luc Ponty, John Mc Laufhlin, Gary Burton bu akımın önde gelen adlarındandır. Caz müziğine emek veren Türk sanatçıları şunlardır: Sevinç Tevs (şarkıcı), Arif Mardin (besteci), İsmail Sıral (saksafoncu), Emin Fındıklıoğlu (düzenlemeci), Okay Temiz (davulcu), Saffet Gündeğer (klarnetçi), Durul Gence (davulcu), Ay ten Alpman (şarkıcı), Erol Pekcan (davulcu), Nükhet Ruacan (şarkıcı).
