Akıl ile ilgili genel bilgiler. Akıl nedir nasıl tanımlanır? Akıl yürütme ve çeşitleri ile örnekler
İnsanın düşünüp taşınma, anlayıp tanıma özelliğine akıl denir. Bilimin bütün dallarında ve günlük hayatımızda ancak düşünerek, tartarak kararlar verebiliriz. Örneğin bir davada hakimler heyeti her iki tarafın iddialarını dinler. Bazı tanıkların ifadesinde hiçbir açıklık yoktur. Bir kısmının ifadesi ise hakimlere kuvvetli deliller verir. Fakat gene de yeter derecede delil bulunmayabilir, o zaman eldeki deliller üzerinde düşünülerek mantık yolu ile sanığın suçu işlediği veya işlemediği kanaatine varılır. İşte insanların bu şekilde düşünerek kararlar vermesine «akıl yürütme» (istidlal) denir.
Akıl yürütme düşünmenin en önemli elemanlarından biridir. Hükümler, iki fikir arasındaki ilgiyi ifade eder, akıl yürütme ise iki hükümden yeni bir hüküm çıkarmaktır.
Akıl yürütme, «dedüksiyon», «endüksiyon» ve «analoji» olmak üzere üç çeşittir.
Dedüksiyon (Deduction): Genel hükümlerden özel hükümler elde etmeye yarar. «Madenler erir, bakır madendir, o halde bakır da erir» gibi.
Endüksiyon (Induction): Özel hükümlerden genel hükümler çıkarma şeklinde yapılan akıl yürütmedir. Örneğin, ateşin yakıcı olduğunu çeşitli tecrübelerimizle öğrenmiş ve çocukluğumuzdan beri nasihat olarak duymuşuzdur. İşte bu tecrübelerin sonucu olarak «ateş yakıcıdır» hükmünü vermemiz endüktif (induktif) bir akıl yürütmedir.
Analoji (Analogie): Bilinen benzerlerden bilinmeyenlerin çıkarılması usulüdür. İlmî teoriler analoji yolu ile meydana gelir: «Dünyada hayat hidrojen, oksijen ve karbona dayanır, Mars’ta bu unsurlar varsa demek kî orada da hayat olabilir» gibi.
İyi düşünmeden yapılan akıl yürütmeler bizi hataya da sürükliyebilir. Örneğin, sabahleyin kalkınca sokağı ıslak gören bir kimse geceleyin yağmur yağdığına hükmedebilir. Yalnız bir çırpıda buna karar vermek hatalıdır, çünkü sokak arazözle sulanmış da olabilir. Bu bakımdan, ancak çok etraflı ve tecrübeleri dikkate alan bir akıl yürütme faydalı, işe yarar sonuçlar verebilir.
