Buzul neye denir? Buzulların oluşumu ve özellikleri. Dünyadaki ve Türkiye’deki önemli buzullar. Buzullar ile ilgili bilgi.
Buzul; Kalın buz örtülerine, buz nehirlerine «buzul» denir. Buzullar, yağan bol karları eritmeye yetecek kadar sıcaklık olmayan yerlerde meydana gelir, dağ yamaçlarından akmaya başlarlar. Düz yerlerde meydana gelen buzullar da kalın buz örtülerini teşkil eder. Buzulların akışı o kadar azdır ki, bunların hızı nehirlerinki gibi saatte kilometre olarak değil, günde santimetre olarak ölçülür.
Buzulların düz yerlerde olan, büyük bir alanı kaplayan çeşitlerine «buz örtüsü» veya «iç buzul» denir. Buz örtülerinin en büyüğü Antarktika’dadır. Bundan sonra en büyük buz örtüsü Grönland’dadır. Norveç ve İzlanda‘da daha küçük buz örtüleri vardır. İkinci çeşit buzullar ırmak tipinde olanlardır. Bunlara «Alp tipi buzul» denir. Bu tip buzulların bir ovaya doğru yayılıp etrafa birçok diller uzatan çeşidine «Norveç tipi buzul» denir.
Buzullar Nasıl Meydana Gelir?
Dağlık bölgelerde tepelerle çevrili çukurluklarda kar birikir. Gittikçe kalınlaşan kar yığınının alt kesimleri üst tabakalardaki buzulların meydana getirdiği ağırlıkla sıkışır, katılaşır. Güneşli havalarda eriyen karların suyu da aşağı doğru sızarak orada yeniden donar, böylece buz birikintisi gittikçe kalınlaşmış, sertleşmiş olur. Yıllar boyunca biriken kar ve buzlar bulundukları yeri çökertirler. Bu çukurluklara «sirk» denir. Eğer iklim değişikliğiyle buzul eriyip giderse «sirk gölleri» meydana gelir. Bulunduğu sirke sığmayan buz tabakaları yavaş yavaş taşarak yamaçtan aşağıya doğru sarkmaya başlar, böylece buzul meydana gelmiş olur.
Buzullar kar sınırından aşağılara doğru sarktıkça erirler, böylece buzul son bulur. Denize ulaşan buzullar ise parça parça koparak suya düşerler (Buzdağı).
Buzullar karşılarına çıkan bütün engelleri sürükler. Böylece aktıkları vadi derinleşir. Topraklar kazınıp gittiği için buzulların altında sadece kayalar kalır. Bu gibi kayaların üstünde aynı zamanda yer yer çiziklere raslanır. Bundan binlerce yıl önceki Buz Çağında, Asya, Avrupa, Kuzey Amerika’nın önemli bir kısmı buzullarla kaplıydı. Bunlar bulundukları bölgelerin biçimlerini değiştirirler. İskandinavya Yarımadasındaki fiyortlar eski buzul yataklarının deniz altında kalmasıyla meydana gelmiştir.
Önemli Buzullar
Çağımızda dünyanın en büyük buzulları, Avrupa’da Alp Dağları’nda, A.B.D’nin batı kesimindeki dağlarda, Kanada ve Alaska’ da bulunmaktadır. Altesch Buzulu Alp Dağlarındaki buzulların en uzunudur. Alaska’daki Maiaspina Buzulu geniş bir alanı kaplar. Mont Blanc’daki Mer de Glace (Buz Denizi) Buzulu ile gene Alp-ler’de Mont Rosa’daki buzullar çok tanınmıştır. Güney Amerika’da And Dağları’nda, Asya’da Himalayalar’da birçok buzullar vardır. Şüphesiz dünyadaki buzulların en önemlileri Antarktika ve Grönland buzullarıdır.
Türkiye’deki Buzullar
Memleketimizde, Doğu Anadolu’daki yüksek dağlık kesimlerde de buzullar vardır. Bunların en önemlisi Hakkari yakınlarında Cilo Dağı’ndaki buzullardır. Bu dağda her biri 2-5 km. boyunda dört buzul vardır.
Bu buzulların eni bazan birkaç yüz metreyi bulur. Kalınlıkları da 20-40 m. kadardır. En önemlileri Reşko ve Suppa Durak buzullarıdır. Cilo’nun hemen doğusundaki Sat, İç Anadolu’da Erciyes, Doğu Anadolu’da Ağrı, Suphan Dağları’nda da buzullar vardır. Doğu Karadeniz dağlarında da buzullar bulunur.
Erciyes Dağı’ndaki buzulların boyu 700 metreyi geçmez, enleri 2- 400 m. kadardır. Kuzeyde en önemli buzul Kaçkar Dağları’ndadır. Bu bölgede uzunlukları 1 – 3 km. olan üç buzul vardır. Süphan Dağı’nın üstünde de küçük bir yayla buzulu bulunur.
BUZUL
Buzul, dağların yükseklerinden ya da kutup bölgesinin soğuk bölgelerinden, yerçekiminin etkisi altında kalarak, yavaş yavaş akan büyük bir buz kütlesidir.
Avuç dolusu kar alın ve iyice sıkın. Kar, elinizde buza dönüşecektir. Aynısı; yıllardır kar yağan yüksek bir dağ vadisinde de yaşanır. Alttaki kar buza dönüşünceye kadar, üstteki karın ağırlığıyla sıkışır.
BUZ IRMAKLARI
Yukarıdaki karın ağırlığı yüzünden yüksek basınç altında kalan buz yumuşar ve macun gibi akmaya başlar. Bu aşamada; bir buzul oluşmuştur. Buzulun hareketi çok yavaştır (yılda birkaç metre).
YIKICI GÜÇ
Ağır bir buzul güçlü bir erozyon kaynağıdır. Aşağı doğru hareket ederken, vadiyi U şeklinde törpüler. Buzul aşındırması sonucu oluşan bir vadinin, şüphesiz; düz bir dibi ve dikey kenarları olacaktır.
KUTUP BUZ TABAKASI
Kuzey ve Güney kutuplarında oluşan buzullar bütün ülkeyi yada kıtayı kaplar ve genellikle; buz tabakası olarak bilinirler. Kar kıtanın ortasına düşer ve denize doğru yayılır. Antartika ve Grönland bu tip buz tabakaları ile kaplıdır.
BUZ ÇAĞI
1.600.000 ve 10.000 yıl önce arası, dünyada şiddetli soğukların yaşandığı bir dönem oldu. Bu dönem buz çağı olarak adlandırılır. Buz çağında Kuzey Amerika, Asya ve Avrupa büyük bölümleri devasa buzullarla kaplandı. Bugün gördüğümüz göllerin çoğu, vadiler ve tepeler bu buz tabakalarınca oyulmuştur. Asya’dan yola çıkan ilk yerleşimciler, yüksekliği 1.000 metre olan buzdan bir köprüyü aşarak Amerika’ya (bugünkü Alaska) geldiler.
1 Yorum
sağul